Ίσως κάποιοι να μη γνωρίζουν την ιστορία του Ιωάννη Βαρβάκη, καθώς κάποιες φορές η κοινωνία να ξεχνάει το παρελθόν και όσους την ευεργέτησαν. Άλλοι πάλι μπορεί να γνώρισαν τον Βαρβάκη μέσα από την ταινία «Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι» του Γιάννη Σμαραγδή, ενώ άλλοι να έχουν συνδέσει το όνομά του με την γνωστή σε όλους μας Βαρβάκειο Αγορά καθώς και το ομώνυμο σχολείο. Πόσοι από εμάς, όμως, έχουν συνειδητοποιήσει τη σημασία της συμβολής του Βαρβάκη; Πόσοι αναγνώρισαν τη μεγάλη κοινωνική του δραστηριότητα και τη μεγάλη του προσφορά στην Παιδεία του Έθνους, για την οποία ο Αδαμάντιος Κοραής εκφράστηκε με τα κολακευτικότερα λόγια;
Τα πρώτα χρόνια
Ο Ιωάννης Βαρβάκης ή αλλιώς Ιωάννης Λεοντής, γεννήθηκε στις 24 Ιουνίου του 1743 στην περιοχή των Ψαρών και πέθανε στις 10 Ιανουαρίου του έτους 1825 (κάποιες πηγές αναφέρουν τον θάνατό του στις 12 Ιανουαρίου). Πατέρας του ήταν ο Ανδρέας Λεοντής, ένας ιδιοκτήτης πλοίου που πραγματοποιούσε μεταφορές στα διάφορα νησιά του Αιγαίου και μητέρα του ήταν η Μαρία Μάρου. Το επώνυμό του προέρχεται από την ονομασία του αρπακτικού πουλιού «ιέραξ οξύπτερος». Τα πουλιά αυτά οι Ψαριανοί τα αποκαλούν και Βαρβάκια. Οι συνομήλικοί του, βλέποντας τα μεγάλα και πολύ αυστηρά του μάτια, καθώς και την ορμητικότητα του χαρακτήρα του, τον φώναζαν Βαρβάκι. Φαίνεται πως το παρατσούκλι του άρεσε και το διατήρησε, περνώντας στην ιστορία με το όνομα Ιωάννης Βαρβάκης.
Ήδη από την παιδική του ηλικία εργάστηκε ως μούτσος στο καράβι του πατέρα του, ο οποίος τον όρισε ως μεριδιούχο στο πλοίο του, όταν ο νεαρός Βαρβάκης συμπλήρωσε τα 15 του έτη. Στα 17 του ναυπήγησε το πρώτο του πλοιάριο με την ονομασία «Άγιος Ανδρέας» (πιθανόν η ονομασία του πλοίου του να προέρχεται από το όνομα του πατέρα του). Αρχικά, ασχολήθηκε με το εμπόριο, αλλά στη συνέχεια έκανε στροφή προς την πειρατεία, όπως και το σύνολο των κατοίκων της περιοχής των Ψαρών, λόγω των γενικότερων συνθηκών που επικρατούσαν στο χώρο της ναυτιλίας. Υπήρξε ολιγογράμματος και μάλλον αυτοδίδακτος.
Ο Βαρβάκης στο Ρωσοτουρκικό Πόλεμο και η φυλάκισή του στο Γεντί Κουλέ
Στη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768 – 1774) συμμετείχε σε αρκετές θαλάσσιες επιχειρήσεις και ναυτικές συγκρούσεις. Έλαβε εθελοντικά μέρος ως κυβερνήτης πυροβολικού και συντάχθηκε με τα στρατεύματα της Αικατερίνης Β’ ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Βαρβάκης δεν δίστασε να ξοδέψει όλη του την περιουσία, προκειμένου να αρματώσει τα πλοία του με κανόνια και να τα επανδρώσει με στρατιώτες αποσκοπώντας στην ναυτική σύγκρουση με τους Οθωμανούς. Στις 26 Ιουνίου του 1770 έλαβε μέρος με το πλοίο του στη ναυμαχία του Τσεσμέ, λαμβάνοντας το βαθμό του υπολοχαγού στις 21 Οκτωβρίου.
Το Γεντί Κουλέ, «Επταπύργιον», στην Κωνσταντινούπολη
Όταν ο πόλεμος έληξε, με τη γνωστή σε όλους μας συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή στις 21 Ιουλίου του 1774, ο Βαρβάκης δεν επέστρεψε στα Ψαρά. Ενώ ήταν επικηρυγμένος από τους Οθωμανούς, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη αγνοώντας την εχθρότητα που θα συναντούσε. Έτσι, καθώς διαπραγματεύονταν την πώληση ενός τρικάταρτου πλοίου, οι Οθωμανοί τον συνέλαβαν και του δήμευσαν την περιουσία του. Ο πληρεξούσιος πρεσβευτής της Ρωσίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πρίγκιπας Νικολάι Βασίλεβιτς Ρέπνιν, ο οποίος είχε συνομολογήσει τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή και αργότερα του Ιασίου (1791), φρόντισε να οργανωθεί με δωροδοκία η απελευθέρωση του Βαρβάκη από τη φυλακή του Γεντί Κουλέ, το λεγόμενο και ως Επταπύργιο. Τον εφοδίασε με τα απαραίτητα ταξιδιωτικά έγγραφα και με κάθε μυστικότητα τον φυγάδευσε, επιβιβάζοντάς τον σε ρωσικό εμπορικό πλοίο για τη Ρωσία.
Η Αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας
Ο Βαρβάκης συναντάει την αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄
Ο Ιωάννης Βαρβάκης το καλοκαίρι του 1775 αποβιβάστηκε στην Οδησσό συνεχίζοντας το πολυήμερο κοπιαστικό ταξίδι μέχρι τον τελικό του προορισμό, την Αγία Πετρούπολη. Στις αρχές του 1776 βρέθηκε στην Αγία Πετρούπολη, έχοντας μαζί του την ιδιόχειρη συστατική επιστολή από το Ρέπνιν. Έτσι, επιδίωξε να συναντήσει τον παραλήπτη της, δηλαδή το Νικήτα Ιβάνοβιτς Πάνιν, διπλωμάτη και αδιαμφισβήτητο αρχιτέκτονα της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, ο οποίος ταυτόχρονα ήταν και ο παιδαγωγός του Παύλου, γιου της Αικατερίνης Β΄. Ο Πάνιν πληροφορήθηκε από την επιστολή του Ρέπνιν για τη διακεκριμένη δράση και μαχητικότητα που είχε επιδείξει ο Βαρβάκης στο Αρχιπέλαγος, αλλά και για την ισχυρή βούλησή του να συνεχίσει τη στρατιωτική υπηρεσία στη Ρωσία.
Τότε ο Βαρβάκης ήρθε σε επαφή με τον πανίσχυρο Ποτέμκιν. Εκείνος του πρότεινε να μεταβεί στο Άστραχαν που προβλεπόταν να αναδειχθεί σε κόμβο του κεντροασιατικού εμπορίου και σε ορμητήριο των ρωσικών εξορμήσεων στα περσικά εδάφη. Ο Ποτέμκιν παρουσίασε τον Βαρβάκη ενώπιον της αυτοκράτειρας, όπως προβλεπόταν, και το αποτέλεσμα της ακρόασης υπήρξε θετικότατο για το Βαρβάκη. Η Αικατερίνη του πρόσφερε μια αποζημίωση για τις υλικές απώλειες που είχε υποστεί εξαιτίας του Ρωσοτουρκικού πολέμου – ως επιβράβευση για τη δράση του – και το δικαίωμα για δεκαετή αφορολόγητη αλιεία και εμπορία ψαριών στην Κασπία.
Η μετοίκηση στο Άστραχαν
Το Άστραχαν ως τόπος μόνιμης εγκατάστασης του Ιωάννη Βαρβάκη ικανοποιούσε όχι μόνο τις προσωπικές του προσδοκίες, αλλά και τους σημαντικούς στόχους της ρωσικής πολιτικής για ανάπτυξη εμπορικών σχέσεων με την Ασία. Η Αικατερίνη θεωρούσε πως η ένωση της Μαύρης Θάλασσας με την Κασπία και, έπειτα, των δύο μαζί με τη Βόρεια Θάλασσα, καθώς και η διοχέτευση του μεγάλης κλίμακας εμπορίου της Κίνας και των Ανατολικών Ινδιών μέσω της Ταταρίας, θα σήμαιναν μία ισχυρότερη Ρωσία ανάμεσα στα λοιπά κράτη της Ευρώπης και της Ασίας. Λόγω της τρέχουσας πολιτικής κατάστασης στον κόσμο, η Κασπία είχε αναδειχθεί σε σημείο σημαντικών γεωστρατηγικών συμφερόντων για τη Ρωσία και υπήρχε η ανάγκη για έμπειρα πολεμικά και εμποροναυτικά στελέχη που να μπορούν να στρέψουν το εμπόριο των Ανατολικών Ινδιών μέσω Κασπίας στο Βόλγα και στην Πετρούπολη.
Έτσι ήρθε να δέσει η παρουσία του Βαρβάκη στο Άστραχαν. Η έλευσή του εκεί στις αρχές του φθινοπώρου του 1776 προετοιμάστηκε από τον Ποτέμκιν, τον γενικό στρατιωτικό και πολιτικό διοικητή της Νεορωσίας. Εκείνος φρόντισε ώστε ο κυβερνήτης του Άστραχαν να λάβει τα διοριστήρια έγγραφα και να ενημερωθεί για την επικείμενη άφιξη του Βαρβάκη. Ο Ρώσος πρόξενος στην Περσία, Γκέοργκ Μερκ, γνώριζε, επίσης, για το γεγονός της άφιξης του Βαρβάκη στο Άστραχαν και βάσει οδηγιών του Κολεγίου του Εμπορίου όφειλε να στηρίζει τους σημαίνοντες υπό ρωσική σκέπη κεφαλαιούχους. Επιπλέον, ευθύνη του πρόξενου ήταν να ενισχύει την εδραίωση του διαμετακομιστικού εμπορίου, την τήρηση των διμερών εμπορικών συμφωνιών, καθώς και να συγκεντρώνει και να επεξεργάζεται χρήσιμες εμπορικές πληροφορίες. Όλα αυτά, φυσικά, προσπόριζαν μεγάλα κέρδη τόσο στο κράτος όσο και στους ιδιώτες επιχειρηματίες.
Η σταδιοδρομία του Ιωάννη Βαρβάκη στο στερέωμα του ρωσικού θαλάσσιου και χερσαίου εμπορίου οφειλόταν σε ένα σύνολο παραγόντων. Η πολιτική συγκυρία, οι ευκαιρίες λόγω των οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων και η ευφυής αξιοποίηση των προσωπικών του ικανοτήτων και των εμπορικών-ναυτικών επιδεξιοτήτων του απέδωσαν πολλαπλασιαστικά καθώς συνδυάστηκαν με τα σχέδια του κράτους.
Ο επιχειρηματίας Βαρβάκης
Κατά τη διάρκεια των ετών 1781-1782, ο Βαρβάκης ασχολήθηκε και διηύθυνε τις επιχειρηματικές υποθέσεις του. Δραστηριοποιήθηκε στην εκμετάλλευση και την εμπορία πρώτων υλών, από την ενοικίαση αμπελώνων, την εμπορία κρασιού και την απόσταξη οινοπνευματωδών (ρακί, βότκα) μέχρι την κεραμοποιία, εκμετάλλευση αλυκών και το εμπόριο αλατιού. Έχοντας μεγαλώσει στα καράβια δεν θα μπορούσε να λείπει από τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες η πλοιοκτησία, οι θαλάσσιες-ποτάμιες μεταφορές (ως πλοιοκτήτης 10 μεταφορικών πλοίων) και, τέλος, οι πασίγνωστες αλιευτικές επιχειρήσεις σε ιδιόκτητους ή παραχωρημένους ή μισθωμένους ιχθυοτόπους. Φυσικά, αυτό για το οποίο είναι πολύ γνωστός στην ιστορία του εμπορίου είναι η συστηματοποιημένη παραγωγή, συντήρηση, τυποποίηση, εμπορία του χαβιαριού και ταριχευτών ειδών. Η επιτυχημένη οργάνωση δικτύων εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου (Ρωσία, Τουρκία, Περσία, Μεσόγειος) των προϊόντων αυτών υπήρξε σημαντική πηγή κερδοφορίας.
Η οικογένεια του Βαρβάκη
Ο Ιωάννης Βαρβάκης από το 1789 έλαβε ισόβια προσωπική ρωσική υπηκοότητα και γίνεται ο Ιβάν Αντρέγεβιτς Βαρβάτσι. Τα προνόμια υπηκοότητάς του τα απόλαυσε και ο πολυμελής οικογενειακός του περίγυρος. Ο Βαρβάκης είχε μεγάλη οικογένεια συνολικά: από τον πρώτο του γάμο απέκτησε δύο παιδιά – γεννημένα στα Ψαρά – και από το δεύτερο γάμο του ακόμα τρία – τα οποία γεννήθηκαν στο Άστραχαν. Έκανε και τρίτο γάμο, αλλά δεν μπόρεσε να αποκτήσει παιδιά τότε.
Ο ανδριάντας του Βαρβάκη στο Ζάππειο
Αγαθοεργίες και κοινωφελείς ενέργειες
Μετά το θάνατο της Μεγάλης Αικατερίνης της Τσαρίνας έπαψε να είναι υπόχρεος προς το θρόνο, αλλά εξακολούθησε να υπηρετεί πιστά το ρωσικό κράτος. Για τις σπουδαίες του εκδουλεύσεις έλαβε υψηλές υλικές, συμβολικές ανταμοιβές και τιμητικές κοινωνικές διακρίσεις. Το 1807 έλαβε το παράσημο του Ισαποστόλου Βλαδίμηρου της Δ΄ τάξης, ενώ το 1810 έγινε ιππότης του παρασήμου της Αγίας Άννης Β΄ τάξης με κληρονομικό τίτλο ευγενείας και οικόσημο. Παράλληλα, το ίδιο έτος έλαβε και τον τίτλο του αυλικού συμβούλου.
Επιδόθηκε στην ανάληψη πληθώρας κοινωφελών έργων με τα οποία, όπως είναι ευρύτατα γνωστό, έμεινε στην ιστορία ως μαικήνας της Ρωσίας και μεγάλος ευεργέτης της Ελλάδας. Με δικό του κληροδότημα ανεγέρθηκαν στην Αθήνα το Βαρβάκειο ίδρυμα. Το συνολικό ύψος των χρημάτων που διέθεσε για τη Ρωσία ανέρχεται στα 3.500.000 ρούβλια και για την Ελλάδα 1.500.000 ρούβλια. Με το εύρος και την πολυμορφία των έργων του αποδείχθηκε πρόθυμος να συμβάλει αποτελεσματικά στην ενίσχυση των κοινωνικών, εκπαιδευτικών και θρησκευτικών αναγκών του κράτους. Η αγαθοποιός δραστηριότητα του Ιωάννη Βαρβάκη στο Άστραχαν και το Ταϊγάνιο με έργα δημόσιας ωφέλειας, κοινωνικής πρόνοιας, εκκλησιαστικής, εκπαιδευτικής-μορφωτικής υποδομής συντονίστηκε με την οικονομική, κοινωνική και θρησκευτική πολιτική του ρωσικού κράτους. Αυτές οι δραστηριότητες συνέβαλαν στην επικράτηση της ρωσικής ισχύος στις εν λόγω περιοχές, ενώ ταυτόχρονα λειτούργησαν ως επιβολή ηθικού καθήκοντος, επαύξησαν το προσωπικό κύρος, κραταίωσαν την κοινωνική θέση και ενίσχυσαν τις ατομικές και οικογενειακές στρατηγικές του.
Μετεγκατάσταση στο Ταϊγάνιο
Το 1815 ο Ιωάννης Βαρβάκης μετοίκησε πλαισιωμένος από μέλη της οικογένειάς του στο Ταϊγάνιο της Αζοφικής. Η εγκατάσταση του Βαρβάκη στο Ταϊγάνιο, ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της ελληνικής διασποράς στη νότια Ρωσία, δεν ήταν τυχαία. Υπαγορεύτηκε από ζητήματα που αφορούσαν τη μετατόπιση του κέντρου βάρους των οικογενειακών επιχειρήσεων και την κατάσταση της υγείας του. Ο κυριότερος λόγος, όμως, ήταν η μύησή του στα πατριωτικά σχέδια και τις δραστηριότητες της φανερής Φιλόμουσου Εταιρείας, της μυστικής Φιλικής Εταιρείας και της διαδόχου της Φιλανθρωπικής Εταιρείας.
Η επιστροφή και ο θάνατος
Η οικονομική εισφορά του Ιωάννη Βαρβάκη όχι μόνο για την υποστήριξη των διαφωτιστικών και εκπαιδευτικών αναγκών του έθνους, αλλά και για την παροχή των αναγκαίων εφοδίων των αγωνιζομένων στη Μολδοβλαχία και την Ελλάδα υπήρξε απαράμιλλα μεγαλειώδης. Ο Ιωάννης Βαρβάκης, όντας πολιτικά έμπειρος και άριστα ενήμερος για τη διεθνή και εσωτερική κατάσταση, κατέβηκε στην επαναστατημένη Ελλάδα το 1824αποσκοπώντας όχι μόνο με αφειδώλευτες ευεργεσίες να υποστηρίξει τον Αγώνα, αλλά και να συμβάλει στη διευθέτηση της εμφύλιας πολιτικοστρατιωτικής σύγκρουσης. Η παρέμβασή του στις εξελίξεις με τη συγκεκριμένη πρόταση υπέρ του Ιωάννη Καποδίστρια δεν έτυχε κάποιας ανταπόκρισης και ετοιμάστηκε για την επιστροφή του στη Ρωσία. Όμως, λόγω της ασθένειάς του και της ήδη βεβαρημένης του υγείας, έφυγε από το Ναύπλιο και επέστρεψε στη Ζάκυνθο για θεραπεία. Εκεί άφησε την τελευταία του πνοή τα ξημερώματα της 10ης ή 12ης Ιανουαρίου του 1825.
Δέκα άνθρωποι σαν τον Βαρβάκη είναι ικανοί να μας σώσουν από την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε.
Γιάννης Σμαραγδής, σκηνοθέτης της ταινίας «Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι»
Ο Ιωάννης Λεοντής ή Βαρβάκης είναι από τους Έλληνες εκείνους της διασποράς που βοήθησαν την επαναστατημένη Ελλάδα, αλλά, δυστυχώς, δεν έτυχαν των ανάλογων τιμών από το ελληνικό κράτος, γιατί δεν συμβάδιζε με τα συμφέροντα της εποχής. Ο Ιωάννης Βαρβάκης, ο άνθρωπος που διέλυσε τον Οθωμανικό στόλο μέσα στο Τσεσμέ ανατινάζοντας το πλοίο του, ας είναι για μας το πρότυπο για ένα καλύτερο αύριο..
Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Νέα συνδρομή στον έντυπο «π» - Κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας.
facebook
youtube
instagram
X
