Γλυπτική στο Αιγαίο - Η συμβολή της Χίου

Το αρχιπέλαγος του Αιγαίου μετρά περί τις έξι χιλιετίες, ως κοιτίδα γένεσης και ανάπτυξης πολιτισμού, με το να υπηρετούνται όλες σχεδόν οι μορφές τέχνης. Η γλυπτική, ως κορυφαία των εικαστικών, ξεκινά με τα κυκλαδικά ειδώλια, για να δώσει στους ιστορικούς χρόνους κούρους και κόρες, σύμφωνα με τα ευρήματα σε μεγάλα, αλλά και μικρότερα αιγαιοπελαγίτικα νησιά, έως τα αριστουργήματα πλαστικότητας της κλασσικής και της μετά απ’ αυτήν περιόδους. Πλησιάζοντας στους νεότερους χρόνους παρατηρούμε μια κινητικότητα μεταξύ των νησιών, των μικρασιατικών παραλίων και της Κωνσταντινούπολης, που δεν αφορά μόνο τους πληθυσμούς, αλλά και τα καλλιτεχνικά ρεύματα και τις τεχνοτροπίες στην αρχιτεκτονική και γλυπτική έκφραση. Τέχνη και οικονομική ευμάρεια στην ιστορία της ανθρωπότητας συμπορεύονται αλληλεξαρτούμενες και αλληλοσυμπληρούμενες, όσο δε αφορά το Αρχιπέλαγος, αποτελεί την απόδειξη για του λόγου το αληθές.

Χίος εν Αρχή

Στην αρχαιότητα η περίφημη Σχολή Γλυπτικής της Χίου, με τον Mικκιάδη και το γιό του Άρχερμο αφενός και το Βούπαλο και τον Άθηνι, δημιουργεί την παρακαταθήκη, ώστε το νησί, ακόμη και στους νεότερους χρόνους, να θεωρείται η «κοιτίδα» της αιγιακής γλυπτικής τέχνης. Γεωπολιτικές συνθήκες, από την εξάπλωση του χριστιανισμού, την κατά καιρούς επικυριαρχία επί των νήσων, έως τα πλούσια και ποικίλα κοιτάσματα μαρμάρου, της βασικής πρώτης ύλης στα Κυκλαδονήσια, δημιουργούν πολιτισμικές διαδρομές, αφού κοινά δείγματα της εκκλησιαστικής ιδίως γλυπτικής, από προσκυνητάρια, τέμπλα ή ταφικά μνημεία συναντάμε από τη Χίο σε Άνδρο, Πάρο, Τήνο ή Νάξο. Από το τέλος του 17^ου και καθόλη τη διάρκεια του18^ου αιώνα, τεχνίτες αρχικά, χιώτικα εργαστήρια στη συνέχεια, εγκαθίστανται σε νησιά των Κυκλάδων που διαθέτουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά, όπου και μεταλαμπαδεύουν τη γνώση και τις τεχνικές τους, ώστε να μιλάμε πλέον για εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής στην Άνδρο, την Πάρο, τη Νάξο και αργότερα την Τήνο. Επιγραμματικά, η σημασία της Χίου και των χιώτικων εργαστηρίων μαρμάρου και ξυλογλυπτικής στον 17ο και κυρίως στον 18ο ως τις αρχές του 19ου αιώνα, η δυναμική ανάπτυξη της Τήνου τον 19ο και 20ό στη μαρμαρογλυπτική και η διάδοση της εκκλησιαστικής τέχνης με όλες τις μετεξελίξεις της στα μεταβυζαντινά και νεότερα χρόνια, είναι μια συναρπαστική ιστορία που ξετυλίγεται μεθοδικά και με προσοχή στη μελέτη των καθηγητών του ΑΠΘ κκ Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά και Γιώργου Καραδέδου, η οποία κυκλοφορεί σε πολυτελή τόμο από τις Εκδόσεις ΜΕΘΕΞΙΣ. Πρόκειται για το βιβλίο με τίτλο: «Χίος, Λέσβος και η εκκλησιαστική γλυπτική στο Αιγαίο, 16^ος-20^ος αι.».

Ερευνητική ομάδα της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ

Η συστηματική μελέτη της εκκλησιαστικής μαρμαρογλυπτικής και κυρίως των μαρμάρινων τέμπλων στις Κυκλάδες αρχίζει από τους συγκεκριμένους ερευνητές το 1990 περίπου, για να ολοκληρωθεί η προσπάθειά τους και ο συγκεκριμένος τόμος να κυκλοφορήσει τελικά μια δεκαετία μετά. Στην ομάδα εργασίας, στην οποία εκτός από τους συγγραφείς συμμετέχει ο καθηγητής Γιώργος Λάββας και μαζί νέοι αρχιτέκτονες, απόφοιτοι όλοι του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Η έρευνα αυτή, χρηματοδοτούμενη από διάφορους φορείς, προχωρά στον εντοπισμό ομάδων, εργαστηρίων μαρμαρογλυπτικής και καλλιτεχνών που μας οδηγεί στις αρχές της νεοελληνικής γλυπτικής κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. «Κύριος στόχος μας ήταν η αντιμετώπιση του υλικού μορφολογικά, στιλιστικά και κατασκευαστικά, η κατάταξη και ομαδοποίησή του με βάση ομοιότητες σε διάφορα επίπεδα και η προσπάθεια ανίχνευσης της δημιουργίας αυτών των έργων: ποιοι είναι οι δημιουργοί τους, ποια είναι τα πρότυπά τους, ποιοι παράγοντες τα επηρεάζουν, πώς εξελίσσονται», αναφέρεται στους ενημερωτικούς προλόγους, όλων των διαδικτυακών βιβλιοπωλείων που διαθέτουν την έκδοση. Στο συγκεκριμένο τόμο συγκεντρώνονται και επαναπροσδιορίζονται ζητήματα και συμπεράσματα που ήδη έχουν παρουσιαστεί σε άλλες μελέτες των συγγραφέων, μέσα από το πρίσμα του πλούσιου υλικού που εντοπίζουν ειδικά στη Χίο και τη Λέσβο. Στα δύο νησιά ερευνώνται περισσότεροι από 120 ναοί και μονές και σχολιάζονται περισσότερα από 1.800 έργα, όπως τέμπλα, άμβωνες, θρόνοι, προσκυνητάρια. Η πλούσια σχεδιαστική και σχεδόν πλήρης φωτογραφική τεκμηρίωση των μνημείων σε ναούς της Χίου και Λέσβου, αφού περισσότερες από 2.500 ψηφιακές φωτογραφίες στον κατάλογο, συνοδεύουν την έκδοση σε CD. Η φωτογράφηση των μνημείων πραγματοποιείται από τον έμπειρο φωτογράφο Ηλία Ηλιάδη και τους συγγραφείς και αποτελεί καταρχήν μια πρώτη γνωριμία με παντελώς άγνωστα και αδημοσίευτα έργα της εκκλησιαστικής τέχνης, στην εξέλιξη της οποίας διαφαίνεται η σημασία της παράδοσης, η εισαγωγή και αφομοίωση του μπαρόκ, του νεοκλασικισμού, καθώς και η επιστροφή σε βυζαντινά πρότυπα.

Από τη Χίο στις Κυκλάδες και αντίστροφα

Από νωρίς γίνεται εμφανές, αλλά και προφανές, ότι, ενώ για τη νεοελληνική γλυπτική του 19ου αιώνα, η Τήνος είναι το σημαντικότερο κέντρο παραγωγής, όσο η έρευνα αναζητούσε στοιχεία της εκκλησιαστικής μαρμαρογλυπτικής προς τα πίσω, η Χίος διαφαίνεται να παίζει σημαντικότατο ρόλο, ιδίως στον 18ο αιώνα. Σπουδαία στοιχεία στην κατεύθυνση αυτή η μελέτη των τέμπλων της Άνδρου, όπου επιγραφές, χρονολογίες, έγγραφα αναδεικνύουν σταθερά σημεία αναφοράς για χιώτικα έργα σε άλλα νησιά και περιοχές. Στο επίπεδο της μορφολογικής και στιλιστικής ανάλυσης διαπιστώνεται ότι τα ξυλόγλυπτα συνδέονται συχνά με τα έργα σε μάρμαρο και οι γραπτές μαρτυρίες γι’ αυτά μας οδηγούν σε κοινές αφετηρίες, με τους Χιώτες να εμπλέκονται όλο και περισσότερο στη δημιουργία των έργων. Η διάδοση της τέχνης σε όλο το Αιγαίο, αλλά και στο Ιόνιο, για παράδειγμα την Κέρκυρα, αφήνει περιθώρια και για άλλες εκδοχές. Το γεγονός ότι η Κρήτη έχει δώσει έργα σε ξύλο και σε μάρμαρο, ήδη τον 17ο, η σχέση της με τη Δύση, ιδίως τη Βενετία, οι επαφές με τα Δωδεκάνησα, μαζί με κάποια άλλα στοιχεία που αναπτύσσονται αναλυτικά στα επιμέρους κεφάλαια, οδηγούν στην υπόθεση ότι τον 16ο και στις αρχές του 17ου αιώνα φαίνεται να υπάρχει παρουσία Κρητών καλλιτεχνών στο ξύλο και ενδεχομένως στο μάρμαρο. Σταδιακά εμφανίζονται όλο και περισσότερο οι Χιώτες που μετακινούνται σε ολόκληρη την περιοχή της Μεσογείου, με ιδιαίτερη ακμή τον 18ο αιώνα. Η καταστροφή της Χίου το 1822, η εγκατάσταση Χίων στη Σύρο, όπου ιδρύουν την νέα πόλη της Ερμούπολης, πόλη όπου δημιουργείται αποκλειστικά σ’ αυτήν, απ’ όλη την Ελληνική Επικράτεια, αστική τάξη και η αναζήτηση και αξιοποίηση λατομείων στο βόρειο τμήμα της Τήνου, αποτελειώνουν τη δράση των Χίων δημιουργών στην έδρα τους τη Χίο και οδηγούν στη διασπορά τους σε άλλα νησιά. Τη θέση τους στον χώρο του μαρμάρου τον 19ο αι. παίρνουν δυναμικά, σχεδόν σε αποκλειστικότητα πλέον, οι Τηνιακοί τεχνίτες. Επιπλέον, η ανοικοδόμηση της Αθήνας και ο κλασικισμός σε οικοδομήματα, δημόσια ή ιδιωτικά, σε νεκροταφεία της πρωτεύουσας και άλλων μεγάλων πόλεων, δίνουν απασχόληση και διέξοδο στους Τηνίους δημιουργούς. Θέμα με ανεξάντλητο υλικό, η στήλη θα επανέλθει εστιάζοντας πλέον σε έργα των Τηνιακών μαρμαρογλυπτών στη Χίο, με υπέροχα τέμπλα και καμπαναριά, σαν του Αγίου Λουκά Βαρβασίου, Αγίου Λουκά Λιβαδίων ή της Αγίας Μαρκέλλας.

Πηγές:

1. «Χίος, Λέσβος και η εκκλησιαστική γλυπτική στο Αιγαίο, 16^ος-20^ος αι.». Αλεξάνδρας Γουλάκη- Γιώργου Καραδέδου. Εκδόσεις ΜΕΘΕΞΙΣ 2011.
2. https://www.heliodromion.gr/palaio/texni.htm
3. https://methexis.gr/

Ειδήσεις σήμερα

Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Νέα συνδρομή στον έντυπο «π» - Κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας.