Ένα σχετικά άγνωστο και σπάνιο υδραυλικό έργο στην περιοχή της Καλλιμασιάς, εμπλουτίζει μνημειακά την ύπαιθρο του νησιού μας Πρόκειται για ένα Qanat (κάνατ), δηλαδή μια στοά υδρομάστευσης, που υδραγωγούσε τις γειτονικές εκτάσεις ενδυναμώνοντας την σημαντικότητα της κοινότητας της Καλλιμασιάς.
Βρίσκεται στην περιοχή της Μαλλόβρυσης, βορείως της Ιεράς Μονής της Παναγίας Πλακιδιώτισσας, καθώς ανηφορίζουμε στις εύφορες καλλιεργημένες και μαστιχόφυτες πλαγιές του Ανέμωνα.
Φώτο 1: Είσοδος Qanat
Το Qanat, αποτελεί μια πανάρχαιη ευφυή μέθοδο υδροδότησης, συνήθως μιας άγονης περιοχής, που προέρχεται από την Περσία (σημερινό Ιράν). Η σημασία της λέξης που προέρχεται από το αραβικό qanu (Καλάμι) περιγραφικά αφορά ένα αγωγό/σωλήνα. Λόγω του ξηρού και έρημου περιβάλλοντος εκεί, οι άνθρωποι κατάφεραν με αυτό τον τρόπο, να εκμεταλλευτούν τα υπόγεια ύδατα και να τα μεταφέρουν σε σημαντικές αποστάσεις, εξασφαλίζοντας επάρκεια νερού, που είναι αναγκαία προϋπόθεση για μόνιμη εγκατάσταση και καλλιέργεια της γης σε ένα τόπο.
Ο Θαλής υποστήριζε "ἀρχῆ πάντων ὕδωρ", για να επισημάνει τη σημαντικότητα του εξαγνιστικού αυτού στοιχείου, που ανευρίσκεται παντού στο σύμπαν. Η επαρκής και σταθερή υδροδότηση ζωοδοτεί και ενισχύει αθόρυβα την ύπαρξη μιας κοινωνίας που μπορεί να αναπτυχθεί και να ευημερήσει.
Τα Qanats, έχουν τουλάχιστον τρισχιλιετή ιστορία και αν η Περσία διεκδικεί τη μητρότητα της ιδέας, έχοντας τεράστιο δίκτυο με qanats, υπάρχουν και άλλες περιοχές στη Μέση Ανατολή που ωσαύτως θέλουν να καρπωθούν την εφεύρεση τους. Πάντως από την Περσία γίνεται η διάχυση της τεχνικής κατά την περίοδο της δυναστείας των Αχμαινιδών, ιδίως σε γειτονικές άνυδρες περιοχές αλλά και αργότερα γύρω από τη μεσόγειο, έως και την μακρινή Κίνα μέσω των εμπορικών συναλλαγών που αναπτύσσονται είτε δια θαλάσσης, είτε ακολουθώντας το δρόμο του μεταξιού. Πάνω από 50.000 qanats υπάρχουν στο Ιράν σήμερα απλωμένα σε ένα τεράστιο δίκτυο πολλά από τα οποία λειτουργούν εδώ και χιλιάδες χρόνια. Εξαπλωμένα πλέον σε περισσότερες από 34 χώρες σήμερα ανευρίσκονται qanat, και πλήθος από ονομασίες αποδίδουν το ίδιο έργο όπως foggara στη Βόρεια Αφρική, karez στην Κίνα και Κεντρική Ασία, fataj στην Αραβική χερσόνησο, Puquios στην Κεντρική Αμερική κ.α
Το Qanat της Καλλιμασιάς, συγκροτείται από μια σχεδόν οριζόντια υπόγεια λιθόκτιστη σήραγγα, που εξορμάται από ένα αρχικό φρέαρ.
Φώτο 2 και 3: Υδρομαστευτική στοά Καλλιμασιάς
Το αρχικό αυτό φρέαρ, που λέγεται μητρικό, εξορύσσεται εμπειρικά σε μια περιοχή, που υπάρχει υδροφόρος ορίζοντας.
Φώτο 4 και 5: Μητρικό φρεάρ
Συνήθως επιλέγονται ορεινές περιοχές κοντά σε ρέματα και στόμια κοιλάδων, που μαζί με γενικότερα χαρακτηριστικά της πανίδας υποδηλώνουν την υδροφορία ενός τόπου. Εν προκειμένω, στη Καλλιμασιά η περιοχή γεωλογικά αποτελείται από αργιλώδη πετρώματα λιμναίων αποθέσεων (αποκαλυπτικό είναι άλλωστε και το τοπωνύμιο κάτω λίμνη), που είναι ημιδιαπερατά σε κατείσδυση επιφανειακών υδάτων και επομένως δεν αναμενόταν να έχουν μεγάλη παροχή, εντούτοις όμως ικανοποιητική και αναγκαία για την περιοχή ώστε να επιχειρηθεί η κατασκευή του. Ριζωμένο σε αντέρεισμα ενός υπερκείμενου χωραφιού, το μητρικό πηγάδι έχει λιθόκτιστο κυκλικό άνοιγμα με καμαρόσχημη είσοδο. Η εξόρυξη του πηγαδιού, έγινε κάθετα έως να διατρηθεί το υδάτινο απόθεμα.
Φώτο 6 και 7: Στόμια βοηθητικών κάθετων πηγαδιών σήραγγας
Αφού σημαδεύτηκε στην επιφάνεια του εδάφους, η ευθυγράμμιση της πορείας προς το σημείο της επιφανειοποίησης, η σήραγγα ξεκίνησε να υλοποιείται από το σημείο που είναι η έξοδος της, περίπου 40μέτρα μακρύτερα και σε χαμηλότερο επίπεδο από το μητρικό πηγάδι. Η έξοδος της στοάς είναι φτιαγμένη, όπως και ολόκληρο το έργο, από ορθογώνιους λαξευμένους λίθους ακανόνιστου μεγέθους, που προέρχονται από την περιοχή και συνδέονται μεταξύ τους με κονίαμα.
Η έξοδος έχει σχήμα καμάρας. Εισέρχεται υπόγεια και πορεύεται σχεδόν οριζόντια, μέχρι να συναντήσει τον πυθμένα του μητρικού πηγαδιού, από τον οποίο αναβλύζει το νερό. Αυτό ήταν το δυσκολότερο τεχνικά τμήμα της κατασκευής, αφού θα έπρεπε να κατασκευαστεί με ελαφρά κλίση και χωρίς απόκλιση, ώστε το νερό να μπορεί με την βαρύτητα να μετακινηθεί από το ανωφερέστερο σημείο του πυθμένα του μητρικού φρέατος στο κατωφερέστερο της εξόδου.
Επιπρόσθετα, όπως γίνεται στην κατασκευή των qanat, διανοίχθηκαν κάθε είκοσι περίπου μέτρα δύο βοηθητικοί κάθετοι αξονικοί κυλινδρικοί σωλήνες σε σειρά, που συνέδεαν τη σήραγγα με την επιφάνεια της γης, ώστε να διασφαλίζεται ο αερισμός της σήραγγας και των εργατών, αλλά και να μεταφέρονται προς τα έξω τα φερτά υλικά της εξόρυξης καθώς προχωρούσε η σήραγγα. Ο αερισμός της σήραγγας ήταν αναγκαίος και για την υγιεινή του τρεχούμενου ύδατος.
Ταυτόχρονα από αυτούς τους σωληνώδεις άξονες μπορούσε να γίνει μέρος της συντήρησης και του καθαρισμού του qanat. Λόγω του εδάφους και για περαιτέρω στήριξη της στοάς, προς αποφυγή κατάρρευσης, παρεμβάλλονται εγκάρσια κατά μήκος της λιθόκτιστα τόξα, που στηρίζονταν σε προεξέχοντες λίθους, που σχημάτιζαν στήλη και ενίσχυαν τη φέρουσα τοιχοποιία και την οροφή. Η κλίση φτάνει σε κλίμακα το 1:1000, δηλαδή χρειάζεται μήκος 1000 μέτρων με αυτή την κλίση, για να φτάσει σε επίπεδο που θα είναι 1 μέτρο βαθύτερα η έξοδος του νερού. Η κλίση δηλαδή είναι σχεδόν 0,5 μοίρες. Πιο απότομη κλίση, θα μετέφερε με ορμή το νερό που θα κατέστρεφε τελικά τη σήραγγα, ενώ μικρότερη ροή θα υπέβαλε τη ροή σε μεγαλύτερες απώλειες λόγω εξάτμισης. Το νερό εντός της σήραγγας, ακολουθούσε κοντά στις παρειές της λίθινης τοιχοποιίας, πορεία εντός αυλακιού έως την έξοδο από όπου συλλέγονταν ή καταμεριζόταν προς την άρδευση του οικισμού και των κτημάτων.
Είναι εντυπωσιακό, που με πενιχρά μέσα, μια αξίνα ,ένα φτυάρι ένα νήμα και μια λάμπα, αυτοί οι τεχνίτες κατόρθωναν με ακρίβεια να εγκιβωτίσουν το qanat στις σωστές διαστάσεις και κατευθύνσεις. Στην Μέση Ανατολή οι κατασκευαστές αποκαλούνταν muqanni. Ήταν πολύ εξειδικευμένοι εκσκαφείς που προέρχονταν από τις τάξεις των δούλων. Οι συνθήκες εργασίας ήταν πολύ δύσκολες αφού οι εργάτες ήταν, μόνιμα βρεγμένοι εντός της γης, αντιμέτωποι με τον φτωχό αερισμό, τον κίνδυνο κατολισθήσεων της στοάς, και την πιθανότητα να βρεθούν αντιμέτωποι με πλημμύρα και πνιγμό, σε ένα πολύ στενό χώρο αφού η στοά είχε ύψος περίπου 1,5μέτρο και πλάτος 70εκ. Στα μεγαλύτερα qanat οι muqanni μπορούσαν να περάσουν όλη τους τη ζωή στην κατασκευή μιας σήραγγας.
Αξιοσημείωτο είναι ότι η κατασκευή ενός qanat, υποσημαίνει οικονομική ευρωστία εκ μέρους του κατασκευαστή, αφού ένα qanat είναι απαιτητικό έργο, ενώ είναι ευνόητο ότι η εύρεση και εκμετάλλευση του νερού προσδίδει σημαντικό πλεονέκτημα και εξουσία σε όποιον το νέμεται. Οι σήραγγες υδρομάστευσης, παρά την τεχνική πρόκληση και την χρονοβόρο διαδικασία διεκπεραίωσης τους, είναι έργα με σημαντικά πλεονεκτήματα αφού η εκμετάλλευση των κλίσεων του εδάφους, κάνει την άντληση να μην χρειάζεται χρήση ενέργειας, αφού η βαρύτητα οδηγεί το νερό, ενώ παράλληλα ο ταμιευτήρας δεν εξαντλείται αφού δεν μπορεί να υπάρξει παρέμβαση στην παροχή η οποία μόνο εποχιακά και ανάλογα των καιρικών συνθηκών μπορεί να αυξομειώνεται. Με αυτό το τρόπο ένα qanat εφόσον συντηρείται μπορεί να λειτουργεί για πολλούς αιώνες. Δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί η ηλικία της σήραγγας, αλλά μπορεί να συσχετιστεί με την παρουσία της μονής από το 17ο αιώνα, καθώς επι οθωμανικής κατοχής κατασκευάστηκαν και σε άλλες περιοχές τέτοια έργα.
Φώτο 8: Διάγραμμα qanat
Παρόλο που η σήραγγα υδρομάστευσης της Καλλιμασιάς, υπολείπεται σε μέγεθος και αίγλη από τα αντίστοιχα μνημειακά qanats της μέσης Ανατολής, δεν παύει σε μια μικροκλίμακα να αποτελεί για τον τόπο μας ένα αξιόλογο και ξεχωριστό μηχανικό έργο. Σήμερα έχει αποξηρανθεί πιθανότατα ως αποτέλεσμα των σεισμών του 1881, που επέφεραν την αποξήρανση και άλλων πηγών της περιοχής, αφού αυτά είναι ευάλωτα σε σεισμικά φαινόμενα. Παραμένει όμως ακέραιη, όλη η τεχνοτροπία της κατασκευής τους ως απόηχος μιας χαμένης τέχνης και μιας ηχούς ενός διαφορετικού παρελθοντικού πολιτισμού που διαχειρίζονταν με μέτρο, σεβασμό και σύνεση το πολύτιμο αγαθό του νερού, προς όφελος και ευημερία.Το 2016 η UNESCO ανακήρυξε τα qanat του Ιράν μνημεία παγκόσμιου πολιτισμού, χρήσιμη υπενθύμιση για εμάς όσον αφορά την τύχη να έχουμε κάτι τέτοιο και εδώ.
Η περιοχή είναι πλούσια σε ιστορικές τοποθεσίες και αξιόλογα μνημεία, που αποκαλύπτουν μια ανθρώπινη συνεχή παρουσία από την αρχαιότητα έως σήμερα, τα οποία δεν έχουν επαρκώς αναδειχθεί. Η εγκατάλειψη του μηχανικού αυτού υδραγωγικού επιτεύγματος, στη φθορά του χρόνου και στη λησμοσύνη μας, δρα ταπεινωτικά απέναντι μας.
Το μνημείο χρειάζεται καθαρισμό, αποψίλωση, επισήμανση, αναστήλωση, αποκατάσταση αλλά πρωτίστως γνώση. Ειδικά σε ένα τόπο που αποδεικνύεται διαχρονικά ανεπαρκής αρμοδίως, παρά τη σπατάλη πόρων, να εξεύρει λύσεις στο βασικότερο αγαθό υποδομής που είναι το γλυκό νερό, θα ήταν πρέπον να δείχνει μεγαλύτερη μέριμνα και προστασία σε αυτά που κάποτε ήταν πρωτοποριακά σε λειτουργία, κοινωνικά επωφελή, αισθητικά καλλιτεχνήματα, αρμονικά ενταγμένα στο περιβάλλον, διδακτικά για την αυτονόητη συνετή διαχείριση των υδάτινων πόρων ώστε να διατηρηθούν και στις επόμενες γενιές. Διαφορετικά δεν θα αποκατασταθεί η σχέση του με την καθημερινή ζωή και τη συλλογική μνήμη και θα είναι ένα απομεινάρι, χωρίς νοηματική συνέχεια ενός ευρύτερου χωρικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος που το δημιούργησε.
Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Νέα συνδρομή στον έντυπο «π» - Κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας.
facebook
youtube
instagram
X
