Μνημείο του Αποδήμου Ελληνισμού το ορθόδοξο Κοιμητήριο του Λιβόρνο

Το Λιβόρνο, βασικό και κομβικό λιμάνι της ευημερούσας Τοσκάνης από την περίοδο της Αναγέννησης, αποτελεί καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας καταφύγιο, αλλά και ορμητήριο των δραστηρίων Ελλήνων, οι οποίοι δημιουργούν ένα από τα πλέον λαμπερά κέντρα του απόδημου Ελληνισμού. Όπως και στις περισσότερες παροικίες, οι επιφανείς Χιώτες με τις οικογένειές τους συμβάλουν καθοριστικά στην ανάπτυξη της συγκεκριμένης κοινότητας. Σήμερα που πλέον η παροικία είναι συρρικνωμένη απομένουν στην πόλη μνημεία απαραμίλλου κάλους και καλλιτεχνικής αξίας, όπως η διαβόητη Βίλλα Ροδοκανάκη και το Ελληνορθόδοξο Κοιμητήριο του Λιβόρνο, το τελευταίο να τυγχάνει πλέον της προστασίας και φροντίδας του πολιτιστικού συλλόγου «Borgo dei Greci». Η κίνηση διάσωσης, συντήρησης και αποκατάστασης του κοιμητηρίου ξεκινά το 2018 με τη συνδρομή και ευθύνη της ερευνητικής-επιστημονικής ομάδας αρχιτεκτόνων-πολιτικών μηχανικών του ΑΠΘ. Η μάχη ενάντια στο χρόνο, στη φθορά και τις ακραίες καιρικές συνθήκες για να σωθεί ο ιστορικός κοιμητηριακός ναός και το ελληνικό νεκροταφείο του Λιβόρνο της Ιταλίας είναι σε εξέλιξη, με τους επιστήμονες να συνεργάζονται με την Εποπτική Επιτροπή του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας, η οποία ορίζεται από το υπουργείο Εξωτερικών. 

Παλιό κοιμητήρι, παλιοί νεκροί, το ποίημα «Ροδακινιά»

Tο Ελληνορθόδοξο Κοιμητήριο του ιδρύεται το 1840 και λειτουργεί καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής του Ελληνισμού στην ιταλική αυτή πόλη. Δίπλα του ακριβώς δημιουργείται και το ολλανδικό κοιμητήριο, με το ίδιο γεωμετρικό σχήμα και την ίδια έκταση. Το ελληνικό νεκροταφείο είναι ένα μνημείο μοναδικό τόσο από ιστορική άποψη όσο και από πολιτιστική. Θεωρείται ότι ο μεγάλος Ιταλός ποιητής Τζοβάνι Πάσκολι εμπνέεται από αυτό το νεκροταφείο για το ποίημα του «Η Ροδακινιά»: «Ο νους μου πάει στο Λιβόρνο/σ΄ ένα παλιό κοιμητήριο/με παλιούς νεκρούς/όπου για να κοιμηθεί μαζί τους/κανείς δεν πηγαίνει πια/πάντα κλειστό/μαύρο κάτω απ’ τα ψηλά κυπαρίσσια». Στα κομψά μαρμάρινα μνήματα αντανακλάται όλη η δόξα, ο πλούτος και η υπερηφάνεια της κάποτε πολυάριθμης ελληνικής παροικίας. Τα ηχηρά ονόματα που αναγράφονται στα ταφικά μνημεία ανήκουν σε σημαντικά πρόσωπα με κορυφαία συνεισφορά στην αναγέννηση του έθνους το 1821. Τοσίτσας, Μαυρογορδάτος, Ροδοκανάκης, Ράλλης, είναι μερικοί απ’ αυτούς που με τον πλούτο τους στήριξαν οικονομικά την Επανάσταση. Το κοιμητήρι, ως ορθόδοξο, «φιλοξενεί» παράλληλα αποθανόντες του αυτού δόγματος από τα υπόλοιπα Βαλκάνια, εγκαταστημένους στην πόλη του Λιβόρνο, γεγονός που την καθιστά «Πόλη και Λιμάνι των Εθνών». Είναι η πόλη που στα Ναυπηγεία της «κτίστηκε», σε μεταγενέστερο φυσικά χρόνο, το κλέος των Βαλκανικών Πολέμων, το θρυλικό ελληνικό θωρηκτό ΑΒΕΡΩΦ.

Στο μένος του φασισμού

Κοιμητήριο χωρίς παρεκκλήσι δεν νοείται και ως εκ τούτου διαθέτει το υπέρκομψο μικρό εκκλησάκι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, προσφορά της οικογένειας Μαυροκορδάτου, εντός του οποίου φιλοξενείται εξέχων μέλος της. Πρόκειται για τη μόνη ορθόδοξη εκκλησία του Λιβόρνο, αφού ο Μουσολίνι το 1942 διατάζει να κατεδαφιστεί ο μεγαλοπρεπής ναός της Αγίας Τριάδος στο κέντρο της πόλης. Από τον παλιό αυτό ελληνικό ναό της Αγίας Τριάδος, που οικοδομήθηκε το 1757, για τις ανάγκες της ελληνικής παροικίας, «διασώθηκε πλήθος σπουδαίων εικόνων που σήμερα φυλάσσονται από τις ιταλικές αρχές και θα μπορούσαν να εκτεθούν και πάλι μόλις αποκατασταθεί ο κοιμητηριακός ναός και καταστεί ασφαλής για τη φύλαξη τους», σύμφωνα με το γνωστό ομότιμο καθηγητή Αρχιτεκτονικής-Αρχαιολογίας Γεώργιο Καραδέδο. Σήμερα οι Λιβορνέζοι στον αγώνα τους να διατηρήσουν τη μνήμη του κοσμοπολίτικου παρελθόντος της πόλης τους απευθύνονται στο Ιταλικό Ταμείο Περιβάλλοντος (FAI). Το 2020 ο πολιτιστικός σύλλογος Borgo dei Greci (Γειτονιά των Ελλήνων) ξεκινά συλλογή υπογραφών, ώστε το Ελληνορθόδοξο Κοιμητήριο να συμπεριληφθεί μεταξύ των τοποθεσιών «της Καρδιάς». Είναι μάχη ενάντια στο χρόνο, στη φθορά και στις ακραίες καιρικές συνθήκες για να σωθεί ο ιστορικός κοιμητηριακός ναός και το Λιβορνέζικο ελληνικό κοιμητήρι, σε μια συλλογική προσπάθεια τοπικών αρχών και επιστημονικής ομάδας του ΑΠΘ. «Η χρόνια εγκατάλειψη του ναού και των οικογενειακών τάφων όπου αναπαύονται σπουδαίες προσωπικότητες της Ελληνικής Επανάστασης έχει παραδοθεί στη φθορά του χρόνου για δεκαετίες και πρέπει τάχιστα να υλοποιηθούν επείγοντα σωστικά μέτρα» επισημαίνουν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ. Η επιστημονική ομάδα απαρτίζεται πιο συγκεκριμένα από την αναπληρώτρια καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής -διευθύντρια του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Προστασίας -Συντήρησης και Αποκατάστασης Μνημείων Πολιτισμού» Μαρία Αρακαδάκη, τον ομότιμο καθηγητή Αρχιτεκτονικής-Αρχαιολογίας Γεώργιο Καραδέδο και την επ. καθηγήτρια Στυλιανή Λεφάκη. Οι δυο τελευταίοι, μαζί με τον πολιτικό μηχανικό ομότιμο καθηγητή Χρήστο Ιγνατάκη πραγματοποιούν αυτοψία στο παλιό νεκροταφείο του Λιβόρνο ανταποκρινόμενοι αφιλοκερδώς σε πρόσκληση του προέδρου της νεοσύστατης Εποπτικής Επιτροπής του Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας καθηγητή Θεολογίας του ΑΠΘ, Χρήστου Αραμπατζή.

Ελληνοϊταλική Συμφωνία

Το νεκροταφείο του Λιβόρνο με τους οικογενειακούς τάφους των Μαυροκορδάτων, των Ροδοκανάκη κι άλλων επιφανών Ελλήνων της Διασποράς, ανήκει στη δικαιοδοσία του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας και υπόκειται στις ρυθμίσεις που αφορούν στη συμφωνία Ελλάδας-Ιταλίας το 1951. Η συμφωνία αυτή ρυθμίζει θέματα δικαιοδοσίας- περιουσίας του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών στο οποίο περιήλθε η περιουσία της ιστορικής Ελληνορθόδοξης Κοινότητας Βενετίας και λειτουργεί με τη μορφή ΝΠΔΔ, το μοναδικό εκτός των ορίων του ελληνικού κράτους. Οι ιταλικές υπηρεσίες έχουν επισημάνει κι αυτές από καιρό την ανάγκη επίσπευσης των διαδικασιών για τη σωτηρία του προστατευόμενου και διατηρητέου μνημείου στο Λιβόρνο και κυρίως του κοιμητηριακού ναού και των δεκάδων άλλων τάφων που βρίσκονται στον υπαίθριο χώρο. Οι περισσότεροι απ' αυτούς είναι μαρμάρινοι με σκαλιστές ή ανάγλυφες επιγραφές κι ονόματα, αρκετοί ναόσχημοι, με πλήθος αγαλμάτων εξαιρετικής γλυπτικής με τεχνοτροπίες που παραπέμπουν σε Έλληνες νησιώτες καλλιτέχνες. «Το συγκεκριμένο κοιμητήριο», συνεχίζει να δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Καραδέδος, «κατασκευάστηκε το 1840 και σ' αυτό μεταφέρθηκαν τάφοι και οστά από άλλο κοιμητήριο που λειτουργούσε πριν από την Επανάσταση του 1821. Ο πρώτος πυρήνας των Ελλήνων στην πόλη του Λιβόρνο καταγράφεται από το 1562». Η ελληνική κοινότητα του Λιβόρνο που έχει σήμερα φυλλορροήσει, υπήρξε πριν από το 1821 από τις ακμαίες του Ελληνισμού με τεράστια συμβολή στον απελευθερωτικό αγώνα. Πλούσιοι και μορφωμένοι έμποροι ενίσχυσαν με έμψυχο υλικό, με χρήματα και εφόδια τον Αγώνα.

Τα πλοία τους μετέφεραν εθελοντές και φιλέλληνες, όπως ο λόρδος Μπάιρον, να πολεμήσουν στο πλευρό των επαναστατών. Παραχωρούσε υποτροφίες σε παιδιά Ελλήνων για σπουδές ιατρικής και καλών τεχνών. Επιχορήγησε την έκδοση έργων του Κοραή. Η πόλη υπήρξε ορμητήριο του Τοσίτσα και του Μαυροκορδάτου, αλλά και δεύτερη πατρίδα του Ελληνοϊταλού ποιητή Ανδρέα Κάλβου.

Πηγές:

1. https://slpress.gr/politismos Δημ. Δεληολάνη, «Πού στην Ιταλία είναι θαμμένοι μεγάλοι Έλληνες», 10/01/2023.
2. https://www.kathimerini.gr/ Μαργ. Πουρνάρα, Το σπουδαίο ελληνορθόδοξο κοιμητήριο του Λιβόρνο δέχεται επιτέλους τη φροντίδα μας, 24/12/2023.
3. ΑΠΕ-ΜΠΕ: Θανάση Τσίγγανα: «Στα σημαντικά κοιμητήρια της Ευρώπης το ελληνορθόδοξο κοιμητήριο του Λιβόρνο»

Ειδήσεις σήμερα

Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Νέα συνδρομή στον έντυπο «π» - Κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας.