Είναι βέβαιον πως ο ηθικός νόμος ή καλύτερα οι κώδικες ηθικής δεν υπήρξαν αποτέλεσμα συλλογικών διαπραγματεύσεων όπου όλοι συμμετείχαν ισότιμα. Αντίθετα φαίνεται πως οι ισχυρότεροι επέβαλλαν ή και μετέδωσαν την πολιτική ή την θρησκευτική ηθική τους σε εκείνους που εξουσίαζαν. Εκτός όμως απ’ αυτό, γεγονός είναι πως η χρησιμότητα της ηθικής ως ανθρώπινο δημιούργημα είναι δεδομένη∙ όχι όμως ως ένα σύνολο μονολιθικών κανόνων και αρχών που έχουν υπερβατική ή φυσική προέλευση στους οποίους πρέπει κανείς άκριτα να υποταχθεί…
Στην αρχή θα πρέπει να πούμε απλώς, χωρίς να εμβαθύνουμε στην ιστορική πορεία των φιλοσόφων, πως η έννοια της ηθικής αρχικά προέβαλλε μέσα από τους μύθους (π.χ Ηρακλής, Θησέας κλπ.). Ο Σωκράτης διδάσκει ότι η ηθική είναι γνώση και γι’ αυτό «ουδείς εκών κακός». Αντίθετα οι Σοφιστές ισχυρίζονται πως ηθικό είναι ό,τι προάγει την ατομική ευτυχία. Ο Χριστιανισμός μάς διδάσκει ότι υπερτάτη ηθική αξία είναι η αγάπη∙ και διαχωρίζει ή και περιφρονεί τους κατ’ επάγγελμα ηθικολόγους οι οποίοι δεν ζουν ηθικά με βάση το πρότυπο του Χριστού, γιατί «οι τοιούτοι τω Κυρίω ημών Ιησού Χριστώ ου δουλεύουσιν» (Ρωμ. 16,18).
Τέλος την περίοδο του Διαφωτισμού (Καντ) η ηθική ως φιλοσοφική σκέψη αλλά και πρακτική, αποτελεί θεμελιώδη ρυθμιστικό νόμο και το σύνολο κανόνων οι οποίοι κρίνουν την αξία ή την απαξία των ανθρωπίνων πράξεων. Έτσι ο ηθικός νόμος περνώντας από την βούληση των ανθρώπων και μέσα από την λογική του καθήκοντος και όχι από άλλες προθέσεις, φτάνει στην επίτευξη κάποιου αποτελέσματος. Όμως η βούληση πρέπει να είναι αυτή καθ’ εαυτή ηθική∙ να μπορεί δηλαδή να σταθεί σε μίαν αντικειμενική κρίση. Γιατί αν η βούλησή μας υπηρετεί μια κλίση - σκοπιμότητα αυτή δεν μπορεί να είναι αντικειμενική ούτε και ηθική. Δεν μπορούμε να βρούμε ένα αντικειμενικό ηθικό κριτήριο με βάση το οποίο η βούληση θα είναι ηθική και γι’ αυτό χρειαζόμαστε ένα σκοπό απόλυτο και με γενικό κύρος. Ο ηθικός νόμος διαφέρει ριζικά από τους φυσικούς νόμους αφού οι φυσικοί νόμοι είναι όροι των φαινομένων, άρα ορίζουν το ον (πράγμα), ενώ ο ηθικός νόμος ορίζει το δέον. Ο ηθικός Νόμος είναι το κριτήριο των σκοπών και ορίζει τους όρους υπό τους οποίους ο σκοπός είναι ηθικός. Ηθικός δεν μπορεί να είναι κανείς μόνον όταν συντρέχουν ορισμένοι όροι, αλλά σε κάθε περίπτωση και σε κάθε πράξη. Ηθικός νόμος είναι αυτός που αναφέρεται στην αναγνώριση των δικαιωμάτων και την προστασία τους. Η χρησιμότητα της ηθικής ως ανθρώπινο δημιούργημα είναι δεδομένη∙ όχι όμως ως ένα σύστημα μονολιθικών αρχών και κανόνων που έχουν υπερβατική προέλευση, τους οποίους πρέπει κανείς άκριτα να αποδεχτεί.
Δυστυχώς σήμερα απορεί κανείς γιατί χρειάζεται η ηθική, ή «γιατί να είμαι ηθικός» σε μια αλλοτριωμένη κοινωνία. Η απορία αυτή μπορεί να οδηγήσει όντως στην αλλοτρίωση αλλά και στην απομόνωση του ατόμου γιατί αυτή την καταλαβαίνει ως περιγραφική, έστω και να μην είναι τέτοια, μια και υπερτερούν οι κανόνες έναντι του παραδείγματος. Δηλαδή περιγράφει και εξηγεί τους ηθικούς κώδικες με βάση τους οποίους λειτουργεί μια κοινωνία, που όμως πολλές φορές τους παραβαίνει. Αυτό λειτουργεί ως κανονιστική ηθική με βάση τη θεωρία για το «δέον γενέσθαι». Όμως ηθικός δεν μπορεί να είναι κανείς μόνον όταν συντρέχουν ορισμένοι όροι, αλλά σε κάθε του πράξη και σε κάθε περίπτωση. Η ηθική πρέπει να γίνει σκοπός του ανθρώπου και όχι μέσον για την επίτευξη του σκοπού. Γι’ αυτό θεωρώ σωστή την ρήση πράττε το ορθόν και γαία πυρί μειχθήτω! Η ηθική είναι αυθύπαρκτη ακριβός γιατί πρέπει να προέρχεται από την αυτονομία της βουλήσεως*. Όταν ενεργούμε υπό την πίεση του νόμου της πολιτείας ή των κανόνων της κοινωνίας με την ελπίδα μελλοντικής ανταμοιβής (βλ. τις διάφορες θρησκείες), τότε δεν ενεργούμε σύμφωνα με τον ηθικό νόμο γιατί η βούλησή μας δεν αποβλέπει στον καθ’ εαυτόν ηθικό σκοπό, αλλά στην μελλοντική τιμωρία ή την ελπίδα μελλοντικής αμοιβής- ανταμοιβής. Αλλιώς πιθανόν θα πράτταμε κατά διαφορετικό τρόπο.
Η αρχή των πράξεών μας οφείλει να είναι συνειδησιακή και να επιβάλλεται ανεξάρτητα από κάθε συμφέρον, επιθυμία ή και εξωτερικό αίτιο…
Έτσι για να λειτουργήσει το άτομο ηθικά, δεν αρκεί να λειτουργεί σύμφωνα με τον νόμο ηθικά, αλλά να είναι και αυτόνομο∙ δηλαδή οι πράξεις του να είναι αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης. Δεν μπορούμε από το αποτέλεσμα μιάς πράξης να κρίνουμε αν αυτή είναι ηθική ή όχι. Π.χ εάν κάποιος βοηθήσει έναν φτωχό για να αποσπάσει κάποιο αντάλλαγμα, η πράξη του δεν είναι ηθική, γιατί αυτή έγινε με σκοπό το συμφέρον και όχι με βάση το καθήκον σύμφωνα με τον ηθικό Νόμο.
Για την πραγμάτωση του ηθικού Νόμου από τον άνθρωπο χρειάζεται κόπος, μόχθος και επιμονή, ενέργειες που θα χαλιναγωγήσουν τις επιθυμίες μας τις ροπές αλλά και τις κλίσεις μας. Καρπός της προσπάθειάς μας αυτής θα είναι η αρετή** βάσει της οποίας ολοκληρώνεται μια ηθική προσωπικότητα∙ γιατί η όντος ηθική έχει άμεση σχέση με την ελευθερία της βουλήσεως, είναι θέμα δημοκρατίας αλλά και παιδείας που δεν υπόκειται σε απαγορεύσεις, απειλές ή κυρώσεις απέναντι σε οποιαδήποτε εξουσία.
Τότε μόνον ο άνθρωπος θα εννοήσει την ηθική ως μέγιστο κοινωνικό απόκτημα, όταν ξεκινήσει πέραν από τον σεβασμό του φορέως και του πρακτικού λόγου της ανθρωπότητος, και συλλάβει την έννοια της ηθικής ως στοιχείου που προέρχεται από την αυτονομία της βουλήσεως.
Είπαμε προηγουμένως πως η ηθική είναι θέμα Δημοκρατίας αλλά και παιδείας.
Όντως, το σχολείο στην αρχαιότητα αποτελούσε έναν χώρο όπου συντελούνταν η επικοινωνιακή σχέση μεταξύ του διευθυντού αλλά και του εκπαιδευτικού προσωπικού με τους νέους, στη βάση ενός συνόλου κανόνων συμπεριφοράς που ισχύουν ή θα πρέπει να ισχύουν μεταξύ των ανθρώπων που ζουν σε μία συγκεκριμένη κοινωνία σε μία εποχή, και να αναφέρονται στην καθημερινή πρακτική και σε ερωτήματα όπως «τι οφείλω να κάνω», «πη παρέβην τι δ’ έρεξα, τι μοι δέον ουκ ετελέσθη». Θεωρώ παράληψη να μην αναφερθεί σχετικά πως ο Αντισθένης τονίζει ότι «…τέλος είναι το κατ’ αρετήν ζην» δηλ. ο ενάρετος τρόπος ζωής είναι κατά τον Αντισθένη ο βασικός σκοπός της ζωής του ανθρώπου. Όπως κατά τον Πλάτωνα η ηθική συνίσταται στην επίτευξη της ανδρείας, και της σωφροσύνης της σοφίας και της δικαιοσύνης. Όλα αυτά είναι αναγκαίο να τα διδάσκουν δάσκαλοι εγνωσμένου κύρους και ηθικής, προκειμένου να επιδράσουν στους νέους και να επωφεληθούν βάση της διδασκαλίας και των προτύπων – δασκάλων και γωνιών. Έτσι η συνεργασία των γονιών και των δασκάλων συντελούσε στο να γίνει το παιδί – ο νέος «καλός κἀγαθός» πολίτης αλλά και χρήσιμο μέλος του κοινωνικού συνόλου, δηλ. πολίτης που θα έχει αναμφισβήτητο κύρος, ήθος, αρχές και αξίες.
* Και όμως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει «Ώστε το θέλειν το καλόν και το μη θέλειν το πονηρόν, άνωθεν ην προκαταβεβλημένον». (έχω τη γνώμη ότι εδώ παραβλέπεται η ελευθερία της βουλήσεως). Ούτε είμαι βέβαιος κατά πόσον ο ηθικός νόμος είναι έμφυτος στον άνθρωπο μια και αυτός δεν γεννιέται ως tabula rasa.
Αυτό που γνωρίζω είναι ότι η ηθική δεν είναι ούτε και πρέπει να χρησιμοποιείται ως δόγμα που να μας καθορίζει πως θα γίνουμε ευτυχισμένοι, αλλά να είμαστε άξιοι να γίνουμε ευτυχισμένοι εφαρμόζοντας την ηθική και το μέτρο για την ομαλή κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων σε μια κοινωνία∙ γιατί δεν γνωρίζουμε ή δεν μπορούμε να βρούμε ένα αντικειμενικό κριτήριο ποιά είναι η ηθική βούληση αυτή καθ’ εαυτή.
** …και βέβαια δεν αναφερόμαστε στην χριστιανική αρετή σύμφωνα με την οποία το κάλυμμα της κεφαλής στις γυναίκες ήταν; είναι; αρετή αλλά και πράξη που θα αξιολογηθεί κατά την φοβεράν ημέραν της κρίσεως. Ούτε στο ότι αρετή είναι τιμή για τον αρχόμενο, αλλά και τιμή το μένειν επί της υπακοής. Θέσεις που απέχουν από την «αλήθεια της κοινωνίας» καθώς αυτές συμπορεύονται όχι με τον σεβασμό ή αν θέλετε με την κριτική στην (όποια) εξουσία, αλλά την υποταγή σε αυτήν.
Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Νέα συνδρομή στον έντυπο «π» - Κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας.
facebook
youtube
instagram
X
