Ερυθραία...Της Χίου το άλλο μισό...

Σα ξωκλήσι στην πλαγιά του βουνού με τρούλο χρυσό και τοιχογραφίες έντονα χρωματιστές, έτσι είν' η Μικρασία. Μονοπάτι το ταξίμι που σε φέρνει στο κατώφλι και φλόγα στο κεράκι που μεγαλώνει τον ίσκιο του πόνου το αχ του βοσκού, όταν πιάνει αμανέ. Σαν τη γριά που κάθεται στα πόδια του Χρόνου και περιμένει πρόσκληση τ' αχείλη της να πει ένα παλιό ερωτικό τραγούδι, έτσι είν' η Μικρασία. Περίπατο σε περιβόλι τα δίστιχα μιας αθάνατης αγάπης και κελάρυσμα του νερού τα γυρίσματα της φωνής. Σαν Άγιος προστάτης τις επίσημες ημέρες, όπου ηχούν τα παιχνίδια στους κάμπους κάτω αφ' τ' ασημένιο φως του φεγγαριού, έτσι είν' η Μικρασία. Με μία-δυό νότες αέρας ιωνικός ξεσηκώνει το πλήθος. Φωτιά, αίμα, σάρκα. Διόλου δεν πέθανε η Μικρασία. Είναι τ' άσπρο μαντήλι που μοσχοβολάει λεβάντα στον ώμο του γέροντα. Είναι το σήκωμα του ποδιού στο τσιφτετέλι, το άνοιγμα των χεριών την ώρα τ' αφτάλικου, το σκύψιμο της κεφαλής, όταν αντηχεί η πλατεία από τον Αϊβαλιώτικο και την Πέργαμο. Πάντα στις χαρές των Χιωτών παρούσα μα κι αόρατη. Αθώρητη, διότι εμφυσάται στην προφορά, στα δίστιχα, στα μελωδικά και κινητικά μοτίβα, στα ρυθμικά σχήματα με τα οποία γλεντάει η Μυροβόλος.

Καθ' όλη τη διάρκεια του αιώνα που μας χωρίζει από την Καταστροφή, οι πρόσφυγοι, οι απόγονοί τους και οι Χιώτες καλλιέργησαν την κοινή τους μουσικοχορευτική παράδοση, καρπό αιώνων πληθυσμιακών, πολιτιστικών και οικονομικών συναλλαγών. Από το 15ο αιώνα μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η Ερυθραία υπάγεται στο σαντζάκι (νομό) της Χίου[1]. Αυτή η διοικητική οριοθέτηση μαρτυρεί τους  δεσμούς μεταξύ των δυό περιοχών. Tο στενό της Χίου που ένωνε τα λιμάνια της Χώρας και του Τσεσμέ υπήρξε πέρασμα για τους αγρότες, ψαράδες, ναυτικούς, τεχνίτες, έμπορους, για τις ψυχές της νήσου και της χερσονήσου. Ιστορικά γεγονότα όπως τα Ορλωφικά (1770), η έναρξη της Επανάστασης (1821), η Σφαγή της Χίου (1822) καθώς και οι καταστροφικοί σεισμοί (1881) υπήρξαν αιτίες για μαζικές και προσωρινές ή διαρκείς μετατοπίσεις πληθυσμών. Ταξίδευαν άνθρωποι και ιδέες, μετανάστευαν όνειρα για μια καλύτερη ζωή, παντρεύονταν νέοι, έσμιγαν ήχοι και χοροί. Οι τραγικοί, σαρκικοί, απαρασάλευτοι δεσμοί των Χιωτών, των Ερυθραιωτών και των Σμυρνιών δεν γεννήθηκαν με τους διωγμούς του 1914 και του 1922.

Αυτό το μαρτυρεί μια απλή ανασκόπηση της συλλογής "Trente mélodies populaires de Grèce et d'Orient" του Louis-Albert Bourgault-Ducoudray (1885), η οποία μας πληροφορεί ότι στο νησί τραγουδιούνται μέχρι σήμερα δίστιχα τα οποία καταγράφηκαν στη Σμύρνη πριν από 150 χρόνια. Επιπλέον οι ηχογραφήσεις σε κέρινους κυλίνδρους του Hubert Pernot (1898-1899) και οι καταγραφές στο πεντάγραμμο του Paul Le Flem (1903) δείχνουν ότι μερικές επιτυχίες της Σμύρνης όπως το "Γιαρούμπι", ο λεγόμενος "Μπάλλος Μαστίχα" ή "Καλέ δε με λυπάσαι" καθώς και ζεϊμπέκικα και χασάπικα ήταν ήδη διαδεδομένα στο νησί χρόνια πριν από την Καταστροφή[2]. Αφ'ενός, έχοντας υπόψη τις προαναφερόμενες συναλλαγές, μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι μουσικές πρακτικές της Χίου καθώς και των άλλων τόπων προέλευσης των κατοίκων της χερσονήσου και της Σμύρνης, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην δημιουργία των μουσικών ιδιωμάτων που ονομάζουμε σήμερα σμυρναίικο ή μικρασιάτικο τραγούδι[3]. Αφ'ετέρου είναι αδιαμφισβήτητη η επιρροή που δέχτηκαν τα νησιά του Αιγαίου από γενιές οργανοπαικτών της Σμύρνης, οι οποίοι είχαν αποκτήσει και δημιουργήσει ένα εκτενέστατο ρεπερτόριο προκειμένου να ικανοποιήσουν ένα κοινό αποτελούμενο από όλες τις εθνικές ομάδες και τα κοινωνικά στρώματα της πόλης[4].

Ο συρτός «Παλιό Σαρκί» που παίζεται μέχρι σήμερα στα πανηγύρια του νησιού μας θυμίζει ότι η κλασική φόρμα τραγουδιού της οθωμανικής μουσικής που ανθούσε στα «καφέ-αμάν» δεν ήταν άγνωστη ακόμα και στα πιο απομακρυσμένα χωριά της Χίου. Αντίστοιχα μέχρι πρόσφατα ήταν σύνηθες οι πιο ηλικιωμένοι να παραγγέλνουν στους μουσικούς τα λεγόμενα ευρωπαϊκά, δηλαδή χορούς όπως το βαλς, το ταγκό ή το φοξ αγγλέ που εντάχθηκαν στο ρεπερτόριο των ορχήστρων από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τον πρώτο μισό του 20ου αιώνα[5]. Οι ίδιοι ηλικιωμένοι θυμούνται νοσταλγικά την εποχή όπου οι μουσικοί έπαιζαν το "Εμβατήριο της Σμύρνης" στις γαμήλιες πομπές. Και ακόμα σήμερα ο συρτός χορός των νεόνυμφων επιτελείται με οργανικούς σκοπούς όπως τον Πολίτικο, τον Σηλυμβριανό και τον Αζιζιέ[6]. Τα ανάλογα παραδείγματα είναι αναρίθμητα.

Εξίσου φανερές είναι οι αλληλεπιδράσεις στα επιτραπέζια τραγούδια και στα εθιμικά τραγούδια του κύκλου του χρόνου τα οποία, κατά τύχη ή ως εκ θαύματος, έφτασαν από τον αδιάβατο ορίζοντα της προφορικής παράδοσης σε εμάς. Αυτός ο λιτός τρόπος εκφράσεως που συνδυάζει το ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο του Βυζαντίου και την ομοιοκαταληξία της αναγεννησιακής Φραγκιάς ο οποίος με μία πινελιά, σκιαγραφεί ολόκληρους κόσμους και με δύο στίχους, περιγραφεί τα πιο πολύπλοκα ανθρώπινα συναισθήματα, ενδείκνυται ιδιαίτερα στον δανεισμό των μελωδιών και στην δημιουργία παραλλαγών. Αμέτρητα τα κοινά αφηγηματικά τραγούδια και οι κοινοί σκοποί στα χωριά της Ερυθραίας και της Χίου! Οι κάτοικοι προσαρμόζουν ένα τραγούδι που τους αρέσει, το φέρνουν στα δικά τους μέτρα και χρησιμοποιούν την ντόπια τοπωνυμία για να του δώσουν το ιδιαίτερο χρώμα των αναμνήσεων. Στις ακτές του χρόνου, χάνονται τα χνάρια της προέλευσης... Ο  αποκριάτικος αργός της Κάτω Παναγιάς παρουσιάζει έντονες ομοιότητες με τον σιγανό του Αγίου Γεωργίου Συκούση και τους δετούς των Νοτιοχώρων. Ίδια τραγούδια του θερισμού λέγονταν στα Μεστά και στον Ρεϊς-Ντερέ[7]. Στον Ρεϊς-Ντερέ πάλι η κόρη από τον Βροντάδο μετατρέπεται σε ηρωϊδα της παραλογής της «κουμπάρας που έγινε νύφη»[8]. Στα Καρδάμυλα οι παλιοί τραγουδάνε την αγάπη με μελωδίες των Αλατσάτων. Το καταπληκτικό τραγούδι της πάλης του Διγενή με τον Χάρο συναντιέται με τον ίδιο σκοπό και με λίγες διαφορές στα τοπωνύμια στο Μελί και στα Βορειόχωρα της Χίου...

Σε αυτό το σημείο, πρέπει να αναφέρουμε και την ιδιαίτερη περίπτωση των Οινουσσών που πλέουν ανάμεσα στη βορειοανατολική Χίο και τα Καράπουρνα της Ερυθραίας, σαν σταλιές πηγμένου αίματος του Ελληνισμού στη μέση του πελάγους. Σ' αυτόν τον ευλογημένο τόπο που δέχτηκε τo υψηλότερο ποσοστό προσφύγων σε σχέση με τον αρχικό του πληθυσμό συναντάει κανείς την συνύπαρξη και το πάντρεμα της χιώτικης και της ερυθραιώτικης παράδοσης. Απ' τη μια χρησιμοποιούνται διαφορετικές μελωδίες για το Μοιρολόι της Παναγιάς και τα τραγούδια του γάμου, η μία βορειοχωρούσικη και η άλλη μελιώτικη, απ' την άλλη αρχίζουν ζεϊμπέκικα και αφτάλικα στα τούρκικα και τελειώνουν στα ελληνικά, ανασταίνοντας ταυτόχρονα τις μουσικές μνήμες των Καραπουρνιωτών και των υπολοίπων Ερυθραιωτών. Τα γλέντια της Αιγνούσας συνιστούν επίσης λαμπρό δείγμα της τάσης των μερακλήδων του Βορειανατολικού Αιγαίου να εντάξουν σμυρναίικα και ρεμπέτικα τραγούδια της δισκογραφίας στο ρεπερτόριό τους[9] όταν το πολιτιστικό κέντρο βάρους του Ελληνισμού μετατοπίστηκε οριστικά από τη Σμύρνη στην Αθήνα.

Εκατό χρόνια μετά την Καταστροφή, το χρωματιστό ψηφιδωτό των μουσικών πρακτικών της Μικρασίας και των γειτονικών περιοχών δεν έχει αποκαλύψει όλα τα μυστικά του. Ευτυχώς! Η μελέτη του προσφέρει απλόχερα χαρά και τρόφη για σκέψη στους υπομονετικούς ερευνητές. Αλλά τα κομμάτια αυτού του ψηφιδωτού μας οδηγούν επίσης σε ένα βέβαιο, αν και προσωρινό συμπέρασμα: η μυροβόλος Χίος κρύβει μέσα της το άρωμα της Σμύρνης. Για να καταλάβει κανείς την Ερυθραία σήμερα, πρέπει να γνωρίσει τη Χίο και για να νιώσει τη Χίο, πρέπει να θυμάται την Ερυθραία. Διότι η Μυροβόλος ανήκει στην Ιωνία και την τραγουδάει κάθε μέρα.

Μάρτης 2022, Χίος,

Δημήτρης Γιαννιώδης

Βιβλιογραφία

Pernot, Le Flem. 2006. Δημοτικές μελωδίες από την Χίο. Νέα γραφή απλουστευμένη και διορθωμένη υπό Μάρκου Φ. Δραγούμη. Φίλοι Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μελπώς Μερλιέ, Αθήνα.

Γεωργιάδης, Νέαρχος. 1999. Ο ακρίτας που έγινε ρεμπέτης. Σύγχρονη εποχή, Αθήνα.

Εν Χορδαίς. 1999. Θάλασσα θυμήσου, Τραγούδια και σκοποί από τις Οινούσσες. Εν Χορδαίς.

Κοντάρας, Θοδωρής. 2016. «Η μουσική παράδοση των μικρασιατικών παραλιών». Περιοδική έκδοση Μορφωτικού Σύνδεσμου Χίου Βιβλιοθήκη «Ο Φάρος», 2016: 49-52. Χίος.

Κορομηλά & Κοντάρας. 1997. Ερυθραία, ένας ευλογημένος μικρόκοσμος στην καρδιά της Ιωνίας. Πανόραμα, Αθήνα.

Λιάβας, Λάμπρος. 1998. «Η μουσική ζωή στη Σμύρνη, μέσα από τις αφηγήσεις της Αγγέλας Παπάζογλου». Μικρασιατικά Χρονικά 20. Ένωσις Σμυρναίων, 1998: 49-61.

Σαμίου, Δόμνα. 2008. Παραλογές. Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου, Αθήνα.

Σουλακέλλης, Θεοφάνης. 2002. Δημόδη άσματα Ρεϊς-Ντερέ. ΚΑΛΜΕ.

Χτούρης, Σωτήρης. 2000. Μουσικά σταυροδρόμια στο Αιγαίο, Λέσβος (19ος - 20ος αιώνας). Εξάντας, Αθήνα.

Ειδήσεις σήμερα

Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Νέα συνδρομή στον έντυπο «π» - Κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας.