Της δρος Βενετίας Χατζοπούλου ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
101 χρόνια από την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης (Οκτώβριος 1922) και 100 χρόνια μετά την υπογραφή της Σύμβασης περί Ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών (30 Ιανουαρίου 1923), που σφράγισε τον ξεριζωμό, ένας χειρόγραφος κώδικας, μοναδικό τεκμήριο των αρχών του 19ου αιώνα, μας γυρνάει στην Αδριανούπολη, τη θρακική πρωτεύουσα, εκεί όπου λειτούργησε το Ελληνικό Γυμνάσιο την περίοδο της μεγαλύτερης εκπαιδευτικής άνθισης του ελληνισμού στην Ανατολική Θράκη, κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα έως τους Βαλκανικούς Πολέμους. Μας μεταφέρει ακόμη στη Χίο, σε πολύ παλαιότερη εποχή, για να ανιχνεύσουμε ψηφίδες της ιστορίας εννέα αιώνων (11ος–18ος) του σημαντικότερου μεσαιωνικού μνημείου του νησιού, της Νέας Μονής ….
Το Ελληνικό Γυμνάσιο Αδριανουπόλεως και η συλλογή χειρογράφων του
Μεταξύ των κειμηλίων που κατόρθωσαν να διασώσουν και να μεταφέρουν μαζί τους στην Ελλάδα οι Αδριανουπολίτες πρόσφυγες περιλαμβανόταν ένας σημαντικός αριθμός χειρόγραφων κωδίκων που φυλασσόταν στο Ελληνικό Γυμνάσιο της πόλης.Η πρώτη μαρτυρία για την ύπαρξη σχολής στην Αδριανούπολη τοποθετείται στα μέσα του 16ου αιώνα, με πρώτο δάσκαλο τον Αργείο Ιωάννη Ζυγομαλά, που έφθασε στην πόλη το 1550 κατόπιν προσκλήσεως του μητροπολίτη Ιωασάφ.Ωστόσο η οικοδόμηση ελληνικής σχολής στην Αδριανούπολη χρονολογείται αργότερα, το 1711· μεταρρυθμίστηκε το 1819 με τη φροντίδα του μητροπολίτη Δωρόθεου Πρώιου (σ.σ. Εκ Χίου) και τη συνεργασία του εκθρονισμένου Αδριανουπολίτη πατριάρχη Κυρίλλου ΣΤ΄ (1813–1818), ενώ τελούσε υπό τη διεύθυνση του Στέφανου Καραθεοδωρή. Μόλις το 1878 η ελληνική σχολή μετατρέπεται σε Ελληνικό Γυμνάσιο, για τη στέγαση του οποίου χτίστηκε το 1880 ένα διώροφο κτίριο, ακριβώς απέναντι από τη Μητρόπολη, στη θέση εκείνου που νωρίτερα
τον ίδιο χρόνο είχε καεί. Το νέο κτίριο οικοδομήθηκε εντός οκτώ μηνών, βάσει σχεδίου του Κωνσταντίνου Δημάδη, αρχιτέκτονα της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Σε ιδιαίτερο λιθόκτιστο οίκημα που υπήρχε στο μέσο της αυλής του κατέληξαν σταδιακά οι συλλογές χειρογράφων των Αδριανουπολιτών λογίων, οι οποίες παρέμειναν εκεί έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Ο Βασίλειος Στεφανίδης, μετέπειτα αρχιμανδρίτης και καθηγητής στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, δίδαξε σε νεαρή ηλικία στο Ελληνικό Γυμνάσιο Αδριανουπόλεως. Η επιθυμία του Γερμανού βυζαντινολόγου Karl Krumbacher να πληροφορηθεί αν υπήρχε οτιδήποτε ενδιαφέρον στα χειρόγραφα του Γυμνασίου έδωσε την αφορμή στον Στεφανίδη να αναδιφήσει τη συλλογή. Στις αρχές του 20ού αιώνα δημοσίευσε στο γερμανικό περιοδικό Byzantinische Zeitschrift μια συνοπτική περιγραφή 152 χειρογράφων του Ελληνικού Γυμνασίου που παρέμεναν έως τότε άγνωστα στην επιστημονική κοινότητα.Όσον αφορά ειδικά τους χειρόγραφους θεολογικούς και φιλολογικούς κώδικες, αυτοί εντοπίζονταν έως σήμερα στους εξής τρεις φορείς: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, Μουσείο Μπενάκη, Βιβλιοθήκη του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Αδριανουπόλεως. Από τον κατάλογο των 152 χειρογράφων του Ελληνικού Γυμνασίου που περιέγραψε ο Στεφανίδης έχουν ταυτιστεί έως σήμερα περισσότερα από 100 χειρόγραφα. Σε αυτά θα πρέπει να προστεθεί πλέον ένας ακόμη κώδικας που αγνοούνταν ως σήμερα, ο οποίος περιλαμβάνεται στη συλλογή χειρογράφων του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ και αφορά το σημαντικότερο μεσαιωνικό μνημείο της Χίου, τη Νέα Μονή.
Η Νέα Μονή της Χίου: οι χειρόγραφες πηγές της ιστορίας της
Το βυζαντινό αυτό μοναστήρι ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα χάρη στην εύνοια και τη γενναία οικονομική υποστήριξη των Πορφυρογέννητων Ζωής και Θεοδώρας, θυγατέρων του Κωνσταντίνου Η΄, και αργότερα του συζύγου της Ζωής, Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου (1042–1055)Η Νέα Μονή διατήρησε εξαρχής μια άμεση και προνομιακή σχέση με το αυτοκρατορικό περιβάλλον της Κωνσταντινούπολης, που της εξασφάλισε σημαντικά προνόμια, διοικητική, αλλά και οικονομική ανεξαρτησία, μέσω χορηγιών, φοροαπαλλαγών και παραχωρήσεων. Το καθεστώς αυτό των προνομίων διατηρήθηκε και τους αιώνες της κυριαρχίας των Γενουατών και των Τούρκων, στη διάρκεια των οποίων το μοναστήρι αναπτύχθηκε και αποτέλεσε πόλο έλξης χριστιανών προσκυνητών της Ανατολής αλλά και δυτικών περιηγητών. Η Νέα Μονή διατηρούσε σημαντική βιβλιοθήκη έως την καταστροφή του νησιού το 1822 και πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την ιστορία της αποτέλεσε ένας αριθμός αυτοκρατορικών εγγράφων που εκδόθηκαν από τον 11ο έως τον 14ο αιώνα και καθόριζαν παροχές, επικύρωναν εισοδήματα, αγορές, ιδιοκτησίες κ.ά. Ορισμένα από αυτά δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά, αποσπασματικά, το 1804 από τον ηγούμενο της Μονής Νικηφόρο, πιθανότητα βάσει των πρωτότυπων ακόμη τότε εγγράφων. Μαρτυρείται επίσης η ύπαρξη αρκετών ανέκδοτων πατριαρχικών γραμμάτων των περιόδων Γενουατοκρατίας–Τουρκοκρατίας, τα οποία επικυρώνουν προγενέστερα προνόμια της Μονής.
Ο κώδικας του Ελληνικού Γυμνασίου Αδριανουπόλεως για τη Νέα Μονή Χίου και η σπουδαιότητά του
Ο κώδικας του Ελληνικού Γυμνασίου για τη Νέα Μονή, γνωστός μόνο από τη συνοπτική περιγραφή του καταλόγου που δημοσίευσε ο Στεφανίδης, λάνθανε έως σήμερα. Η ανεύρεσή του έρχεται να καλύψει ανέλπιστα ένα σημαντικό κομμάτι ιστορίας αιώνων του σπουδαίου μοναστικού καθιδρύματος και να παράσχει νέες προοπτικές στην έρευνα. Αντιγραμμένος στις αρχές του 19ου αιώνα, περιλαμβάνει συνολικά 37 έγγραφα για τη Νέα Μονή, όπως, 20 αυτοκρατορικά χρυσόβουλα και πιττάκια, από τον 11ο έως τον 13ο αιώνα, και 17 πατριαρχικά γράμματα της μεταβυζαντινής περιόδου που χρονολογούνται έως το τέλος του 18ου αιώνα, την περίοδο της 1ης πατριαρχίας του Γρηγορίου Ε΄. Ο κώδικας Αδριανουπόλεως έρχεται να προστεθεί στις λίγες σωζόμενες χειρόγραφες πηγές για τη Νέα Μονή Χίου, να συνεκτιμηθεί με αυτές και να αξιοποιηθεί επιστημονικά σε συνάρτηση με το ήδη εκδομένο υλικό των εγγράφων. Το ίδιο ισχύει και για όσα πατριαρχικά γράμματα έχουν δημοσιευτεί. Ενδεικτικό παράδειγμα της μεγάλης σημασίας του τεκμηρίου είναι ότι διασώζει πλήρες το επικυρωτικό χρυσόβουλο του Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα για τις δεκαπέντε εβραϊκές οικογένειες της Χίου, το οποίο γνωρίζαμε έως σήμερα στην ατελή του μόνο μορφή και χάρη στη συνοπτική περιγραφή του περιεχομένου από τον Στεφανίδη. κώδικας Αδριανουπόλεως 1156 βρέθηκε, σύμφωνα με τον Χ. Μπούρα, στη θρακική πρωτεύουσα λόγω της εκεί παρουσίας του Χιώτη Δωρόθεου Πρώιου, που εκλέχτηκε μητροπολίτης Αδριανουπόλεως το 1813. Τον επόμενο αιώνα η ιστορία του χειρογράφου μάς οδηγεί στην Αθήνα αφού στο εσωτερικό της πινακίδας αρχής του κώδικα διαβάζουμε το εξής σημείωμα: «ἀπὸ τοῦ κ. Γ. Λαμπουσιάδου εἰς ἐμέ. (υπογραφή) 1921 Φεβρουάριος» . Το σημείωμα αυτό, βάσει γραφής, φαίνεται πως προέρχεται από το χέρι του Μανουήλ Γεδεών (1851–1943), ο οποίος το 1921 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου και παρέμεινε έως το τέλος της ζωής του. Ο Γεώργιος Λαμπουσιάδης (1858–1926), από τον οποίο παρέλαβε ο Γεδεών το χειρόγραφο της Αδριανουπόλεως για τη Νέα Μονή Χίου, υπήρξε δάσκαλος σε σχολεία της Θράκης, αλλά και στο Ελληνικό Γυμνάσιο Αδριανουπόλεως, γεγονός που εξηγεί το πώς απέκτησε πρόσβαση στη συλλογή χειρογράφων του Γυμνασίου. Η σχέση του Λαμπουσιάδη με τον Γεδεών μαρτυρείται και από άλλο χειρόγραφο, το οποίο ο Αδριανουπολίτης δάσκαλος και λόγιος-συγγραφέας είχε δανείσει στον Γεδεών για 22 ολόκληρα χρόνια. Το χειρόγραφο της Αδριανουπόλεως για τη Νέα Μονή Χίου βρισκόταν στα χέρια του Γεδεών ήδη το 1921, γι’ αυτό δεν ακολούθησε τη διαδρομή των υπόλοιπων χειρογράφων της συλλογής του Ελληνικού Γυμνασίου μετά την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης το επόμενο μόλις έτος.Σήμερα, έρχεται να προστεθεί στον μεγάλο αριθμό των γνωστών χειρογράφων της ακριτικής αυτής συλλογής, που έχουμε την τύχη να διασώζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό ακόμη, διαφυλάσσοντας έτσι ένα ανεκτίμητο κομμάτι της ιστορίας, της λογιοσύνης και του πολιτισμού μιας εκ των χαμένων, όμως όχι λησμονημένων, εστιών του ελληνισμού.
(Μικρά, ήσσονος σημασίας τμήματα έχουν παραληφθεί για την οικονομία του χώρου, που όμως δεν αλλοιώνουν την μελέτη της δρος Β. Χατζοπούλου)
Πηγές:
Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Νέα συνδρομή στον έντυπο «π» - Κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας.
facebook
youtube
instagram
X
