Το Κάστρο της Χίου ως Ζώνη Δημιουργικής Οικονομίας και Βιώσιμης Διαχείρισης Μνημείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς

1. Εισαγωγή

Τα τελευταία χρόνια έχει ενταθεί ο διάλογος και δρομολογούνται ήδη δράσεις, για την αναμόρφωση του παραλιακού μετώπου της πόλης της Χίου, κυρίως μέσω της προσπάθειας αναβάθμισης των υποδομών εξυπηρέτησης της κίνησης και της ψυχαγωγίας των πολιτών και των επισκεπτών, με βασικό σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και τη συνολική αναβάθμιση της εικόνας της πόλης.

Παράλληλα, οι τάσεις χωροταξικής και παραγωγικής αναδιάρθρωσης της περιοχής, επιβάλλουν τη συστηματική αντιμετώπιση της ευρύτερης αστικής παράλιας ζώνης Δασκαλόπετρα-Κοντάρι, ως έναν χωρικό αναπτυξιακό άξονα κατά μήκος του οποίου συγκεντρώνονται επιχειρηματικές, οικιστικές και κοινωνικές υποδομές και δραστηριότητες. Στις τάσεις αυτές προστίθενται και οι χωροταξικές ανακατατάξεις, που συντελούνται τα τελευταία χρόνια, μέσα στο οικιστικό υποσύστημα του Κάστρου της Χίου (νέες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, πολιτιστικές δραστηριότητες, επανάχρηση κτηρίων, αλλαγή χρήσεων γης κ.λπ.).

Η συγκυρία αυτή θεωρείται ευνοϊκή για την αξιοποίηση της δυναμικής και της αναπτυξιακής προοπτικής που προσφέρει το Κάστρο της Χίου. Στο πλαίσιο αυτό, το παρόν κείμενο προσπαθεί να συμβάλει στην ενίσχυση της αναπτυξιακής διάστασης του εγχειρήματος, ενσωματώνοντας σύγχρονες τάσεις της επιστημονικής έρευνας, σε συνδυασμό με επιτυχημένες πρακτικές αναβάθμισης υποβαθμισμένων αστικών περιοχών, επανάχρησης χώρων παρελθουσών χρήσεων, ιστορικών κτηρίων και αξιοποίησης περιοχών ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, με τη μετατροπή τους σε Ζώνες Δημιουργικής Οικονομίας.

2. Χωρικοί Άξονες Ανάπτυξης: Η περίπτωση του παραλιακού μετώπου της Χίου και ο δυνητικός ρόλος του Κάστρου

Η κατανομή των δραστηριοτήτων στον χώρο δημιουργεί διάφορες ανισορροπίες, με κυρίαρχη την αντίθεση πόλης-υπαίθρου. Ωστόσο και μέσα στον αστικό χώρο, αλλά και στο περι-αστικό περιβάλλον, παρατηρούνται έντονες χωρικές διαφοροποιήσεις.

Οι οικιστικές συγκεντρώσεις διαφόρων μεγεθών έχουν οδηγήσει στη δημιουργία οικιστικών δικτύων, αρθρωμένων στα δίκτυα μεταφορών, δίκην κόμβων, που δημιουργούν σε πολλές περιπτώσεις χωρικούς άξονες ανάπτυξης από τους οποίους γίνονται οι διάφορες χωρικές διασυνδέσεις, π.χ. μέσα στο αστικό κέντρο, μεταξύ αστικού και περιαστικού χώρου, μεταξύ πόλης και ενδοχώρας-υπαίθρου (Λουκάκης, 2004). Οι χωρικοί αυτοί άξονες ανάπτυξης περιγράφονται με την εγκατάσταση οικονομικών και οικιστικών δραστηριοτήτων κατά μήκος ενός άξονα μεταφορών, ο οποίος είτε ενώνει δύο αστικά κέντρα είτε διασχίζει ένα αστικό κέντρο (Παπαδασκαλόπουλος, 2008). Έτσι, τα δίκτυα μεταφορών δεν αποτελούν απλά άξονες κυκλοφορίας, που συνδέουν διάφορες περιοχές, αλλά λειτουργούν αναπτυξιακά, με τη μορφή αξόνων ανάπτυξης και την ενεργοποίηση των δυναμικών αστικών κέντρων στην αναπτυξιακή διαδικασία. Στις περιπτώσεις αυτές σημαντικό ρόλο παίζουν οι αναπτυξιακές και επιχειρηματικές υποδομές και οι «προωθητικές δραστηριότητες», που δημιουργούν ανάπτυξη και επηρεάζουν θετικά το αστικό κέντρο και την ευρύτερη περιοχή του (Papadaskalopoulos, Karaganis and Christofakis, 2005; Vinuela-Jimenez, Rubiera-Morollon, and Cueto, 2010).

Σε αρκετές περιπτώσεις, τέτοιου είδους συγκεντρώσεις εμφανίζονται σε παράλιους άξονες. Έτσι, πολλές παραλιακές πόλεις, διαφορετικών μεγεθών, αναζητούν τις τελευταίες δεκαετίες την αναδιαμόρφωση των παραλιακών τους μετώπων, στα πρότυπα που χάραξαν μεγάλες και εμβληματικές παρεμβάσεις με πρώτη αυτή της Βαρκελώνης τη δεκαετία του 1980 (Γκόλτσιου, 2013). Στην Ελλάδα, η προσπάθεια αναμόρφωσης του παραλιακού μετώπου της Αθήνας αποτελεί το κυρίαρχο παράδειγμα, όπου ένας χωροταξικός αναπτυξιακός άξονας, που αρχίζει από την κεντρική περιοχή του λιμένα Πειραιά, διέρχεται από τις περιοχές περί τον Φαληρικό Όρμο, περνάει από την περιοχή του πρώην Ιπποδρόμου και τις Ολυμπιακές εγκαταστάσεις και καταλήγει στην περιοχή του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού, αποτελεί αντικείμενο σχεδιασμού και σημαντικών παρεμβάσεων.

Στο πλαίσιο αυτό, οι τάσεις χωροταξικής αναδιάρθρωσης και ο αναπτυξιακός σχεδιασμός, που (και κάτω από αυτή τη δυναμική) προωθείται τα τελευταία χρόνια στην ευρύτερη παράλια ζώνη της πόλης της Χίου, η οποία εκτείνεται από τη Δασκαλόπετρα έως το Κοντάρι (ή ακόμα και τον Καρφά), αναδεικνύει την περιοχή ως έναν εν δυνάμει χωρικό αναπτυξιακό άξονα κατά μήκος του οποίου συγκεντρώνονται επιχειρηματικές, οικιστικές και κοινωνικές υποδομές και δραστηριότητες (υφιστάμενες και εν δυνάμει), οι οποίες σκιαγραφούνται ως εξής:

Η περιοχή αυτή, μέσα από τον κατάλληλο χωροταξικό και αναπτυξιακό σχεδιασμό και με στοχευμένες παρεμβάσεις, μπορεί να μετατραπεί σε Ζώνη Ολοκληρωμένης Αστικής Ανάπτυξης, αναβαθμίζοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής και την εικόνα ολόκληρης της πόλης της Χίου και του νησιού γενικότερα.

Η συγκυρία που διαμορφώνεται θεωρείται ευνοϊκή για την αξιοποίηση της δυναμικής και της αναπτυξιακής προοπτικής, που προσφέρει στο πλαίσιο αυτό το Κάστρο της Χίου. Βέβαια, πρέπει να επισημανθεί ότι ο αναπτυξιακός σχεδιασμός για το Κάστρο μπορεί να αντιμετωπισθεί ως αυτόνομη και ανεξάρτητη από την ανάπλαση του παραλιακού μετώπου αναπτυξιακή παρέμβαση, όπως άλλωστε συμβαίνει με τις παραπάνω αναφερόμενες σημειακές αναπτύξεις, οι οποίες ωστόσο στοιχειοθετούν τον εν δυνάμει χωρικό αναπτυξιακό άξονα της αστικής και περιαστικής παράλιας ζώνης της Χίου.

3. Ζώνες Δημιουργικής Οικονομίας: Η περίπτωση του Κάστρου – Κύριες κατευθύνσεις παρεμβάσεων

Οι συνεχώς εντεινόμενες τάσεις αστικοποίησης, σε συνδυασμό με την ανάγκη για βελτίωση της ποιότητας ζωής, παράλληλα με τον έντονο ανταγωνισμό μεταξύ των πόλεων και τη διαρκή ανάγκη τους να παρουσιάσουν στο εξωτερικό τους περιβάλλον μια θετική και ελκυστική εικόνα, έχουν βάλει σε νέες βάσεις τις στρατηγικές αστικής ανάπτυξης. Από τα μέσα της δεκαετίας του '90 αναπτύχθηκαν προσεγγίσεις οι οποίες αναγνωρίζουν και τη σημαντικότητα μη οικονομικών παραγόντων (όπως η αισθητική εικόνα της πόλης, η ποιότητα ζωής, ο πολιτισμός, η ψυχαγωγία, η ιστορία, η τοπική παράδοση και κουλτούρα) στην ανταγωνιστικότητα των πόλεων (Florida, 2008).

Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια της Δημιουργικής Πόλης αντικατοπτρίζει ένα νέο πρότυπο αστικού σχεδιασμού (Hall, 2000), το οποίο συνδυάζει την παράδοση και τον πολιτισμό με τη δημιουργικότητα και την καινοτομία. Έτσι, η Δημιουργική Οικονομία περιλαμβάνει κλάδους όπως η αρχιτεκτονική, το σχέδιο, η τέχνη (εργαστήρια χαρακτικής, γλυπτικής, κεραμικής, ζωγραφικής κ.ά.), η χειροτεχνία, η τοπική παράδοση και κουλτούρα, τα τοπικά παραδοσιακά προϊόντα, η μόδα, η μουσική, οι τέχνες του θεάματος, οι εκδόσεις, η εστίαση και η αναψυχή. Οι δραστηριότητες αυτές είναι χωρικά συγκεντρωμένες και λειτουργικά διασυνδεδεμένες, διαμορφώνοντας ένα ολοκληρωμένο Τοπικό Παραγωγικό Σύστημα, όπου σημαντικό ρόλο στη διαδικασία αυτή παίζουν το αστικό περιβάλλον, η τοπική παράδοση, η πολιτιστική ανάπτυξη και η τοπική επιχειρηματικότητα, μέσα από ένα σύνθετο πλέγμα δικτυώσεων και αρμονικής χωρικής συνύπαρξης (Χριστοφάκης, 2001).

Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, οι αστικοί πυρήνες μιας Δημιουργικής Πόλης αναφέρονται σε περιοχές με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, με ιστορία και παράδοση. Έτσι, στους πυρήνες αυτούς γίνεται μια δημιουργική συνύπαρξη του παλαιού με το νέο, η οποία διαχέεται σε ολόκληρο τον αστικό ιστό, με τελικό αποτέλεσμα τη συνολική αναβάθμιση της εικόνας της πόλης. Με αυτόν τον τρόπο η πόλη ενισχύει την ταυτότητά της και αποτελεί πόλο έλξης οικονομικών δραστηριοτήτων και τουριστικών ρευμάτων. Παλαιά βιομηχανικά κτήρια και χώροι, κάστρα, αστικές συνοικίες με ιδιαίτερα ιστορικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, συνιστούν τους αστικούς πυρήνες. Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα τέτοιων περιοχών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Κάποιες έχουν εξελιχθεί έτσι, μέσα από έναν συστηματικό σχεδιασμό, ενώ άλλες έχουν ακολουθήσει περισσότερο την ιστορική εξέλιξη και την παράδοση, σε συνδυασμό με τον φυσικό πλούτο και την αρχιτεκτονική κληρονομιά. Περιοχές, όπως το Γκάζι στην Αθήνα, τα κάστρα της Μονεμβασιάς, της Ρόδου, των Χανίων κ.ά., παρουσιάζουν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, χαρακτηριστικά Ζωνών Δημιουργικής Οικονομίας στην Ελλάδα.

Αλλά και στον διεθνή χώρο υπάρχουν αρκετά παραδείγματα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το λιμάνι του Λίβερπουλ. Η ανάπλαση υποβαθμισμένων περιοχών, η επανάχρηση παλιών βιομηχανικών χώρων, ιστορικών κτηρίων και αποθηκών και η δημιουργία νέων χώρων πολιτισμού (γκαλερί, αίθουσες, βιβλιοθήκες, μουσεία), αξιοποιώντας την ιστορία και τον πολιτιστικό πλούτο, σε συνδυασμό με την προσέλκυση ήπιων δραστηριοτήτων εστίασης και αναψυχής, έχουν κάνει την περιοχή πόλο έλξης κατοίκων και επισκεπτών. Οι δράσεις αυτές επεκτάθηκαν στο σύνολο της πόλης, μέσα από έναν ολοκληρωμένο αστικό σχεδιασμό. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το κάστρο του Δουβλίνου, το οποίο πάντα είχε σημαντικό ρόλο στη ιστορία της πόλης. Η χρήση του άλλαξε πολλές φορές ανάλογα με τις ανάγκες, ενώ σήμερα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα τουριστικά αξιοθέατα της πόλης. Κατά καιρούς φιλοξενεί σημαντικές εκθέσεις και επιπλέον λειτουργεί ως συνεδριακό κέντρο. Στο εσωτερικό του υπάρχουν, επίσης μουσειακοί χώροι, εστιατόρια και café, κήποι και πλατείες, δημόσια κτήρια, ιστορικά μνημεία, που αναδεικνύουν σημαντικά ιστορικά γεγονότα της μακραίωνης πορείας του.

Στο πλαίσιο αυτό, προτείνεται η εφαρμογή μιας στρατηγικής τοπικής ανάπτυξης για την αναβάθμιση του Κάστρου της Χίου και τη μετατροπή του σε Ζώνη Δημιουργικής Οικονομίας, η οποία θα στηρίζεται στους εξής τομείς:

• Πολιτισμός, ιστορική και αρχιτεκτονική κληρονομιά, τοπικά παραδοσιακά προϊόντα, ήδη λαϊκής τέχνης, ήπιες δραστηριότητες εστίασης κι αναψυχής, δραστηριότητες Δημιουργικού Τομέα: τέχνες - γλυπτική, ζωγραφική, χαρακτική, σχέδιο - ήχος και εικόνα, εκδοτικές δραστηριότητες, εκδηλώσεις κ.ά.

Ήδη κάποιες από τις δραστηριότητες αυτές έχουν αναπτυχθεί στην περιοχή του Κάστρου τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας της σταδιακής απελευθέρωσης χώρων και της επανάχρησης δημόσιων και ιδιωτικών κτηρίων (όπως παλιές αποθήκες και μηχανουργεία), τάσεις που θα πρέπει να ενισχυθούν με οργανωμένο τρόπο στο πλαίσιο ενός συστηματικού σχεδιασμού. Η βάση αυτού του σχεδιασμού είναι η αειφορική διαχείριση των μνημείων της πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι άυλες αξίες της ιστορικής μνήμης και της πολιτιστικής κληρονομιάς, μέσα από έναν ολοκληρωμένο και στοχευμένο πολεοδομικό και αναπτυξιακό σχεδιασμό, θα αναβαθμίσουν την εικόνα της περιοχής και της πόλης γενικότερα.

Έτσι, οι περιοχές ιδιαίτερου ιστορικού, αρχιτεκτονικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος, όπως το κάστρο της Χίου, αναδεικνύονται ως πόλοι αστικής ανάπτυξης με ξεχωριστή ταυτότητα, στοιχεία που τις κάνουν ελκυστικές σε κατοίκους και επισκέπτες, αγοραστές ή ενοικιαστές, ακόμη και σε επαγγελματίες που θέλουν να καταξιώσουν την εμπορική τους επωνυμία για δημιουργική σκέψη, φιλοξενία startups, εναλλακτικούς τρόπους ψυχαγωγίας, τοπικά παραδοσιακά προϊόντα, ήδη λαϊκής τέχνης, πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.λπ.

Κύριες κατευθύνσεις παρεμβάσεων

Α’ ΦΑΣΗ:

• Καταγραφή χρήσεων γης και κτηριακού αποθέματος (χώροι και κτίρια, ιδιοκτησιακό καθεστώς, παλαιότητα, χρήση κ.λπ.).

• Αναπλάσεις και εξυγιάνσεις δημόσιων χώρων (αισθητικές παρεμβάσεις, καθαρισμοί, διαμορφώσεις χώρων, πλακοστρώσεις, φωτισμός κ.λπ.)

• Ανάδειξη ιστορικών κτηρίων, μνημείων και περιοχών (π.χ. αρχαιολογικοί και θρησκευτικοί χώροι, κοιμητήρια, φυλακές), που προβάλλουν σημαντικά ιστορικά γεγονότα της μακραίωνης πορείας του Κάστρου (αναστηλώσεις, αναπαλαιώσεις, σήμανση, σημεία πληροφόρησης, φωτισμός κ.λπ.).

• Διασύνδεση περιοχών και μνημείων, μέσα από ολοκληρωμένες πολιτιστικές διαδρομές.

• Διαμόρφωση και εφαρμογή ολοκληρωμένου σχεδίου πολιτιστικών δράσεων.

• Διαμόρφωση και εφαρμογή ολοκληρωμένου σχεδίου τουριστικής προβολής.

Β΄ ΦΑΣΗ:

• Πολιτική διαχείρισης ακίνητης περιουσίας.

• Αναστηλώσεις και ανακαινίσεις κτηρίων.

• Απελευθέρωση δημόσιων χώρων και κτηρίων και διάθεση προς χρήση.

• Παροχή κινήτρων για εγκατάσταση νέων επιχειρήσεων, με έμφαση στον Δημιουργικό Τομέα.

• Δικτυώσεις δραστηριοτήτων (συνέργειες, κοινές δράσεις, ενιαία στρατηγική marketing και επικοινωνίας, πρόσβαση σε κοινούς πελάτες, προμηθευτές κ.λπ.).

Κύρια οφέλη:

• Προστασία και αναβάθμιση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και βελτίωση της ποιότητας ζωής της περιοχής και της πόλης γενικότερα.

• Δημιουργία νέων δραστηριοτήτων του Δημιουργικού Τομέα, σε συνδυασμό με την αξιοποίηση των τοπικών προϊόντων, της τοπικής παράδοσης και κουλτούρας.

• Προώθηση της συνέργειας μεταξύ των επιχειρήσεων.

• Ενίσχυση της τοπικής επιχειρηματικότητας, των εισοδημάτων και της απασχόλησης.

• Λειτουργική ένταξη του Κάστρου, ως βασική «Προωθητική Δραστηριότητα», στον Χωροταξικό Άξονα Ανάπτυξης του Παράλιου Μετώπου και στη Ζώνη Ολοκληρωμένης Αστικής Ανάπτυξης της Χίου.

• Ενίσχυση της ταυτότητας της πόλης.

• Ανάπτυξη του αστικού τουρισμού.

Βιβλιογραφία

Γκόλτσιου Ε., 2013, Η Δημιουργική Πόλη: Μια ιδέα ή ένα εργαλείο σχεδιασμού. Η περίπτωση της Βαρκελώνης, διαθέσιμο στο: https://www.citybranding.gr/2013/01/blog-post_22.html (ημερομηνία πρόσβασης: 14/2/2019).

Florida R., 2008, Who’s Your City? How the Creative Economy is making where to live the most important decision in your life, Basic Books, New York.

Hall, P., 2000, Creative Cities and Economic Development, Urban Studies, Vol. 37(4), pp. 639-649.

Λουκάκης Π., 2004, Η Σηµασία των Κόµβων στο Σύστηµα Αξόνων Ανάπτυξης της Δυτικής Ελλάδας, Επιστημονική Ημερίδα Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας: «Ιόνια Οδός (Δυτικός Άξονας) Εξελίξεις, Προοπτικές», Πρέβεζα 14-15 Μαΐου 2004.

Παπαδασκαλόπουλος Α., 2008, Πρότυπα Χωροθέτησης Παραγωγικών Δραστηριοτήτων, Β΄ έκδοση, Εκδόσεις Διόνικος, Αθήνα.

Papadaskalopoulos A., Karaganis A., Christofakis M., 2005, The spatial impact of EU Pan-European Transport Axes: City clusters formation in the Balkan area and developmental perspectives, Transport Policy, Vol. 12(6), pp. 488-499.

Vinuela-Jimenez, A., Rubiera-Morollon, F. and Cueto, B., 2010, An analysis of urban size and territorial location effects on employment probabilities: The Spanish case, Growth and Change, Vol. 41(4), pp. 495-519.

Χριστοφάκης Μ., 2001, Τοπική Ανάπτυξη και Περιφερειακή Πολιτική, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα.

Ειδήσεις σήμερα

Ακολουθήστε μας στο Google News. Μπείτε στην Viber ομάδα μας και δείτε όλες τις ειδήσεις από τη Χίο και το Βόρειο Αιγαίο. Νέα συνδρομή στον έντυπο «π» - Κάθε Παρασκευή στην πόρτα σας.